Lava Lavaka Ku Tisa Ku Cinca Xana Va Nga Swi Kota Ku Tlhantlha Swiphiqo Swa Vanhu?
VUKUNGUNDZWANA eka swa mabindzu, ku tshikilela vanhu van’wana leswaku va landzela nawu kasi van’wana va tshikiwa, ku khathalela rihanyo hi ndlela leyi nga nyawuriki, dyondzo leyi nga nyawuriki, ku dyeleriwa mali hi vito ra vukhongeri ni ku onheteriwa ka vukhongeri—leswi hi swin’wana swa swilo leswi hi siyaka hi hele matimba hambi ku ri ku sala hi tikhome wa le hansi. Leswi hi swin’wana swa swilo leswi endlaka leswaku vanhu va lava ku tisa ku cinca.
Lava lavaka ku tisa ku cinca va kumeka eka tinxaka hinkwato, va khutaza leswaku ku va ni ku cinca loku hlelekeke hi ku landza vumbiwa bya tiko ra ka vona. Hi xitalo, vanhu volavo a va pfukeli kumbe ku sindzisa leswaku ku cinciwa vumbiwa, tanihi leswi vo tala lava tisaka ku cinca va namarhelaka nawu naswona va nga swi rhandziki ku tirhisa madzolonga. Vo tala lava tisaka ku cinca va ni nkucetelo lowukulu etikweni naswona hi vona va sungulaka ku cinca loku vaka kona. Van’wana va kucetela ni ku khutaza lava lawulaka leswaku va endla ku cinca ko karhi.
Lava lavaka ku tisa ku cinca va ringeta ku kucetela vanhu leswaku va kambisisa kahle ndlela yo langutana ni timhaka to karhi. A vo vilela ntsena; va ni ndlela leyi va ehleketaka leswaku swilo swi nga antswisiwa ha yona. Leswaku va kokela nyingiso eka leswi va karhataka, lava lavaka leswaku ku va ni ku cinca va nga ha kucetela vanhu, va vilela eswitarateni kumbe va lava leswaku swirilo swa vanhu swi hangalasiwa hi lava mahungu. Xin’wana lexi va nga twaniki na xona vanhu lava i ku honisiwa.
Vakuceteri Va Ku Cinca eMatin’wini
Matimu ma tele hi vanhu lava a va lava ku tisa ku cinca. Bibele yi hi byela leswaku emalembeni ya 2 000 lama hundzeke, xivulavuri xa le rivaleni xi bumabumele Felikisi, mutirhela-mfumo wa Murhoma exifundzheni xa Yudiya, hi marito lawa: “Ku ni ku hundzuka etikweni leri hi ku ehleketa ka wena ka ha ri emahlweni.” (Mintirho 24:2) Emalembeni ya kwalomu ka 500 Felikisi a nga si va kona, muendli wa milawu wa Mugriki Solon u lwele leswaku ku va ni ku cinca leswaku ku antswisiwa xiyimo xa swisiwana. Solon “u herise swiyimo swo biha swa vusweti” leswi a swi ri kona eAtena, hi ku vula ka The Encyclopædia Britannica.
Matimu ya vukhongeri ma tele hi vanhu lava a va lava ku tisa ku cinca. Hi xikombiso, Martin Luther u ringete ku cinca Kereke ya Rhoma Khatoliki, naswona leswi a swi endleke swi pfule ndlela ya Vuprotestente.
Ndlela Leyi Ku Cinca Ku Naveke Ha Yona
Lava lavaka ku tisa ku cinca va nga ha lava ku cinca ni swilo leswi nga nyawuriki. Van’wana va khutaza ni mahanyelo man’wana ya nkoka lama nga tolovelekangiki. A swi ri tano hi vandla ra Lebensreform (ku cinca mahanyelo) ra le Jarimani eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20. Leswi vumaki se byi andzaka, vanhu vo tala va vona onge vutomi se byo lawuriwa hi muchini. Lava lavaka ku tisa ku cinca va khutaza leswaku hi tlhelela eka vutomi lebyiya bya ntumbuluko. Va khutaza leswaku vanhu va endla vutiolori, va tirha ehandle ka miako, va tirhisa mirhi ya ntumbuluko ni ku dya matsavu.
Van’wana lava khutazaka ku cinca va kombisa leswaku a ku na vululami naswona va tshikilela hulumendhe leswaku yi lulamisa xiyimo lexi. Ku sukela le ku sunguleni ka va-1970, mintlawa leyi vulavulaka ngopfu hi ku hlayisa mbango yi kombise ku vilela hikwalaho ka ku onhiwa ka mbango. Yin’wana ya mintlawa leyi, se yi navele emisaveni hinkwayo. Swirho swa yona a swo vilela ntsena hi makhombo ya mbango. Swi tlhela swi nyikela ni swiringanyeto swo lulamisa xiyimo xa kona. Swi pfunile leswaku ku cinciwa milawu, yin’wana ya yona leyi khumbaka ku cukumetiwa ka thyaka leri nga ni chefu elwandle swin’we ni ku hlotiwa ka nhlampfi leyi vuriwaka nkava-va-nga-heti.
Hi va-1960, Vandla ra Vumbirhi ra Vatican ri sungule ku cinca Kereke ya Rhoma Khatoliki. Hi va-1990, ku tlhele ku lava ku cinciwa emhakeni ya lava va nga riki vafundhisi eKerekeni ya Khatoliki. Hi xikombiso, va ringanyete leswaku ku va ni ku cinca emhakeni ya vunghwendza. Lava a va lava ku tisa ku cinca eKerekeni ya Nghilandhi va sindzise leswaku ku pfumeleriwa ni vavasati leswaku va va vaprista.
A Hi Hinkwavo Lava A Va Lava Ku Cinca
Van’wana lava tiseke ku cinca va endle swo tala leswinene. Hi xikombiso, eBibeleni hi kuma swikombiso swo hlayanyana swa varhangeri va tiko ni van’wana lava a va lava ku cinca lokunene. Matshalatshala wolawo ma pfuxete swilo swa moya, ntirhisano etikweni swin’we ni ku amukeriwa hi Xikwembu. (2 Tihosi 22:3-20; 2 Tikronika 33:14-17; Nehemiya, tindzima 8 na 9) Ku nga ri khale, ku kandziyisiwa ngopfu ka ntshunxeko wa xisekelo, timfanelo ta tiko ni timfanelo ta vanhu, swi pfune ngopfu ku sirhelela ni ku lwela va tinxaka letitsongo ni lava xanisiwaka.
Hambiswiritano, ku cinca loku vaka kona ku fambisana ni mimbuyelo yin’wana leyi a yi nga rindzeriwanga. John W. Gardner, mutirhela-mfumo wa lembe-xidzana ra vu-20, u te: “Ana se swi tolovelekile leswaku lava lavaka ku tisa ku cinca va nga yi xiyi mimbuyelo yo biha leyi ku cinca koloko ku nga ta yi tisa.” Xiya swikombiso swin’wana.
Ku sukela eku sunguleni ka va-1980, ku cinca eka ta vurimi loku a ku endleriwa ku antswisa tindhawu leti a ti rimiwa ku sunguriwile hi Vandla ra le Yuropa. Milawu leyintshwa ya ta vurimi yi endle leswaku ku kumeka ndhawu leyi ringanaka 300 000 wa tihekitara leyi a yi nga ta rimiwa le Jarimani ni le Italiya. Hambileswi a swi endliwa hi swikongomelo leswinene, a ku ri ni makhombo man’wana lama tumbeleke. Vandla ra Nhlangano wa Matiko ro Hlayisa Mbango ri te: “Hambileswi eku sunguleni mhaka leyi yi amukeriweke hi mandla mambirhi tanihi ndlela yo antswisa ndhawu leyi hi tlhelo ra ikholoji, ku ‘tshika ndhawu yin’wana leswaku yi nga ha rimiwi’ swi nga ha va ni makhombo man’wana—swi nga endla leswaku vanhu va tshika marimelo ya ntolovelo kutani va rima hi ndlela leyi nga fanelangiki, va rima ndhawu leyi a yi nga rimiwi.”
Malunghana ni matshalatshala ya ku pfuna swisiwana, Vandla ra Matiko Hinkwawo ra Nhluvukiso wa Vurimi ri te: “Matshalatshala hinkwawo ya ku pfuna swisiwana hi ku landzela tindlela letintshwa ta nawu ma langutane ni swihinga leswikulu. Hi ntolovelo milawu yi vumbiwa ni ku tirha hi ndlela ya leswaku yi pfuna vanhu lava nga ni nkucetelo etikweni. . . . ‘Vanhu lavakulu’ va tala ku lawula milawu ya tiko leswaku ku vuyeriwa vona.”
Xikombiso xin’wana i xa mavandla ya vavasati, lama cinceke vutomi bya vavasati ematikweni ya le Vupela-dyambu hi ku va kumela swilo swo kota timfanelo ta ku vhota ni ku va pfulela tindlela ta ku kuma dyondzo ya le henhla ni mintirho. Kambe, hambi ku ri lava seketelaka ntshunxeko wa vavasati va pfumela leswaku ku lweriwa ka timfanelo ta vavasati swi tlhantlhe swiphiqo swo karhi swi tlhela swi nyanyisa swin’wana. Mutsari Susan Van Scoyoc u vutisile: “Xana hi byi antswisile hakunene vutomi bya vavasati kumbe, xana hi langutele leswaku va ringana ni vavanuna emintirhweni kambe hi nga va hunguteli ntirho ekaya, lerova va tikuma va koka exilogweni?”
Ku Cinca Loku Nga Pfuniki Nchumu
Van’wana lava kucetelaka ntshunxeko va soriwe hi ku cinceleriwa ka swilo ku nga ri na xilaveko. Loko a vulavula hi ku cinca loku nga pfuniki nchumu, Frederick Hess, la kambisiseke ku cinca exikolweni, u te: “Ndlela leyi endlaka leswaku ku nga vi na vuyelo lebyinene eka ku cinca loku, i ndlela leyi ku endliwaka ha yona. Ematshan’weni yo tlhantlha swiphiqo, matshalatshala lawa yo cinca swilo ma lo nyanyisa” swiphiqo leswi a va fanele va swi tlhantlha. U ya emahlweni: “Leswi mfumo wun’wana ni wun’wana wu tisaka ku cinca lokuntshwa, xisweswo ku va ni ku cinca lokuntshwa emalembeni ma nga ri mangani lama landzelaka.”
Mhaka leya ku cinca yi nga ha kongomisiwa eka swin’wana, minkarhi yin’wana swo biha. Vandla ra Lebensreform ra le Jarimani ri pfune ku simeka dyondzo yo antswisa tinxaka hi ku hlawula vatswari lava nga ta bebula vana lava nga ni matimba. Kambe, vanhu lava hisekelaka tipolitiki ku tlula mpimo, va tirhise vutivi lebyi hi ndlela yo biha leswaku va seketela vunazi eka matshalatshala ya byona yo endla rixaka leri tlakukeke ku tlula tinxaka letin’wana.
Hambi ku ri lava a va swi hisekela ngopfu leswaku ku va ni ku cinca, mimbuyelo ya kona yi va khomisa tingana minkarhi yin’wana. Murhangeri-nkulu wa Nhlangano wa Matiko Kofi Annan u ririse xileswi: “Ndzi ehleketa leswaku nchumu lowu pfilunganyaka ngopfu hileswi hinkwerhu hi swi tivaka leswaku ku hoxe yini naswona hi tivaka leswi faneleke swi endliwa, kambe hakanyingi hi tsandzekaka ku swi endla. Minkarhi yin’wana murhangeri-nkulu loyi u byela ndzawulo yakwe leswaku yi teka goza ro karhi, kambe u kuma leswaku ku hava mali leyi lavekaka leswaku ndzawulo leyi yi teka goza ra kona. Minkarhi yin’wana loko ku humelela swilo swo hlamarisa naswona hi lava ku tivisa misava hinkwayo, kambe u kuma leswaku ku hava loyi a lavaka ku teka goza hikwalaho ka swiyimo swo biha leswi a tshameke a hlangavetana na swona.”
Lava tisaka ku cinca a va nge rhandziwi hi vanhu hinkwavo, hikuva loko va lwela ku fikelela tipakani ta vona, swi nga ha endleka leswaku leswi va swi lavaka swi nga va tsakisi van’wana. Jürgen Reulecke, profesa wa matimu ya manguva lawa tlhelo mutivi-nkulu etimhakeni ta ku cinca, la tshahiweke eka phepha-hungu ra Die Zeit u te: “Minkarhi hinkwayo ku cinca ku ve mutwa enyameni.” Tlhandlakambirhi, hambileswi vatisi vo tala va ku cinca a va namarhela nawu naswona va nga tirhisi madzolonga, van’wana va hela mbilu loko swilo swi nonoka. Eswiyin’weni swo tano, vandla ra ku cinca ri nga ha sungula ntlawa wa masocha lama nga ta tlula nawu.
Xana ku cinca loku andzeke swonghasi emalembeni ya sweswinyana ku endle leswaku vanhu va eneriseka? A swi vonaki tano. Hi xikombiso, eJarimani, nkambisiso lowu endliweke wu kume leswaku emalembeni ya kwalomu ka 40, vanhu a va cincanga ndlela leyi va titwaka ha yona evuton’wini. Ku vuriwa yini hi vukhongeri? Xana ku cinca ka vukhongeri ku koke vagandzeri vo tala lavantshwa? Xana vagandzeri va eneriseka swinene hi vukhongeri? Doo, tanihi leswi swi nga erivaleni leswaku matiko ya le Vupela-dyambu a ma ha ri na mhaka ngopfu ni vukhongeri naswona a ma ha byi rhandzi ngopfu vukhongeri lebyi hlelekeke.
Xana Yesu A A Kucetela Ku Cinca?
Van’wana va nga ha vula leswaku Yesu Kreste a a kucetela leswaku ku va ni ku cinca. Xana swi tano? Xivutiso lexi i xa nkoka eka hinkwavo lava lavaka ku va malandza ya ntiyiso ya Xikwembu, tanihi leswi mhaka leyi yi katsaka ku landzela eminkondzweni ya Kreste.—1 Petro 2:21.
A swi kanakanisi leswaku Yesu a a ri ni vuswikoti byo kucetela leswaku ku va ni ku cinca. Tanihi munhu la hetisekeke, a a ta va a pfule ndlela ya ku tisa ku cinca lokuntshwa. Kambe, Kreste a nga sungulanga tsima ro herisa vatirhela-mfumo lavo homboloka kumbe van’wamabindzu lava nga swigevenga. A nga kalanga a rhangela vakombisi va ku vilela eswitarateni hikwalaho ka ku pfumaleka ka vululami, hambileswi yena hi byakwe a nga kombisiwangiki vululami. Minkarhi yin’wana a a “nga [ri] na ndhawu yo veka nhloko yakwe.” Nilokoswiritano, a nga sungulanga ntlawa wo hundzisela swivilelo eka mfumo leswaku wu pfuna lava nga riki na makaya. Loko van’wana va vilela hi timhaka ta mali, u hlamusele a ku: “Swisiwana mi tshama mi ri na swona.” Yesu a a nga tikatsi eminjhekanjhekisanweni ya misava.—Matewu 8:20; 20:28; 26:11; Luka 12:13, 14; Yohane 6:14, 15; 18:36.
Ina, swiphiqo swo kota vusweti, vukungundzwana ni ku pfumala vululami, a swi n’wi twisa ku vava Kreste. Entiyisweni, Bibele yi kombisa leswaku a a twa ku vava ngopfu hikwalaho ka xiyimo xo vava lexi vanhu a va ri eka xona. (Marka 1:40, 41; 6:33, 34; 8:1, 2; Luka 7:13) Kambe u nyikele ndlela yo hlawuleka yo tlhantlha swiphiqo leswi. Ntlhantlho lowu Kreste a wu nyikeleke a wu khumba ndlela leyi timhaka leti khumbaka vanhu ti faneleke ti tameriwa ha yona. Ku cinca loku ku ta tisiwa hi Mfumo wa le tilweni lowu nga ta simekiwa hi Muvumbi wa vanhu, Yehovha Xikwembu, naswona wu lawuriwa hi Yesu Kreste tanihi Hosi ya wona. Mhaka leyi yi ta tlhuvutsiwa exihlokweni lexi landzelaka.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]
“Ana se swi tolovelekile leswaku lava lavaka ku tisa ku cinca va nga yi xiyi mimbuyelo yo biha leyi ku cinca koloko ku nga ta yi tisa.”—John W. Gardner
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]
“Ndzi ehleketa leswaku nchumu lowu pfilunga- nyaka ngopfu hileswi hinkwerhu hi swi tivaka leswaku ku hoxe yini naswona hi tivaka leswi faneleke swi endliwa, kambe hakanyingi ha tsandzeka ku swi endla.”—Murhangeri- nkulu wa Nhlangano wa Matiko Kofi Annan
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]
“Ndzi Hoxe Vutomi Bya Mina eKhombyeni Leswaku Ndzi Sirhelela Mbango”
Hans u tirhe elwandle malembe ya 48, ku katsa ni malembe ya 35 tanihi kaputeni wa xikepe. Loko a huma penceni, u tirhe tanihi kaputeni wa xikepe lexi tirhisiwaka hi nhlangano wo sirhelela mbango. Wa hlamusela:
“A ndzi kholwa leswaku munhu u fanele a xixima mbango ni ku khoma ntumbuluko hi ndlela ya xichavo. Kutani loko ndzi nyikiwe lunghelo ra ku va kaputeni wa xikepe xa ntlawa wa vasirheleri va mbango, ndzi ri amukele hi mandla mambirhi. Ntirho wa hina a ku ri ku tivisa hi ndlela leyi mbango wu xungetiwaka ha yona. Loko hi heta ku kunguhata tsima ro karhi elwandle, a hi vitana lava mahungu leswaku va ta koka nyingiso wa tiko. Hi kongome elwandle ivi hi endla matshalatshala yo sivela ku cukumetiwa ka chefu leyi nga ni miseve ya matimba ni swilo swin’wana leswi nga ni chefu. Eka tsima rin’wana, hi ringete ku herisa ku dlayeteriwa ka ti-seal ni vana va tona.
“Lowu a ku nga ri ntirho wa matoya. Ndzi hoxe vutomi bya mina ekhombyeni leswaku ndzi sirhelela mbango. Siku rin’wana loko hi ri karhi hi kombisa ku vilela, ndzi tibohelele mavoko emhingwini ya xikepe, lerova ndzi hetelele ndzi koka-kokiwa le hansi ka lwandle. Siku rin’wana a ndzi khandziye xikwekwetsu lexitsongo ndzi ri karhi ndzi famba etlhelo ka xikepe lexikulu. Un’wana u lahlele diromo lerikulu ra ntsopfu eka xikwekwetsu xa mina, leri fikeke ri xi menula. Ndzi vaviseke ngopfu kwalaho.”
Eku heteleleni Hans u swi vonile leswaku hambileswi nhlangano lowu wu nga ni swikongomelo leswinene, a a peta vutomi byakwe ekhombyeni kambe swi nga tekeriwi ngopfu enhlokweni leswi a va swi lava emhakeni yo sirhelela mbango. (Eklesiasta 1:9) Endzhakunyana ka loko a humile eka nhlangano wolowo, u dyondze Bibele ni Timbhoni ta Yehovha ivi a va Mbhoni leyi khuvuriweke. Namuntlha i mutirheli wa nkarhi hinkwawo. “Bibele yi ndzi pfunile ku xiya leswaku ntshembo wa xiviri malunghana ni ku khathaleriwa ka mbango wu kumeka eka Mfumo wa Xikwembu ehansi ka Mesiya.”
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
A Lwela Leswaku Ku Va Ni Ku Cina
Sara (a hi vito rakwe ra ntiyiso) u velekiwe eAsiya exikarhi ka va-1960. A ha ri muntshwa loko ku cinca ka tipolitiki etikweni ra rikwavo ku tise hulumendhe leyintshwa, leyi a yi tshembisa ku cinciwa ka tipolitiki ni ka tiko. Eku sunguleni, vaaki va le tikweni ra rikwavo a va ku tsakerile ku cinca loku, kambe ku nga si hela ni lembe, hulumendhe leyintshwa yi sungule ku xanisa lava nga yimiki na yona, ku fana ni hulumendhe leyo sungula. Vanhu vo tala va heleriwe hi ntshembo, naswona Sara u sungule ku hlela ntlawa lowu nga ta lwisana ni hulumendhe leyi leyintshwa. Wa hlamusela:
“Ntlawa wa hina wu sungule ku khoma minhlangano, naswona hi kombise ku vilela ka hina erivaleni. A ndzi ri eswitarateni entsindza wa doroba ndzi ri karhi ndzi damarheta makhadi ya ku kombisa ku vilela naswona ndzi nyika vanhu swiphephana loko masocha ma ndzi khoma. Ma hetelele ma ndzi ntshunxile. Van’wana eka ntlawa wa hina a va vanga ni nkateko wo fana ni wa mina. Vanhwana vambirhi lava a va ri vanghana va mina va khomiwile kutani va dlayiwa. Vutomi bya mina a byi ri ekhombyeni, xisweswo tata wa mina u ndzi byele leswaku ndzi baleka etikweni.”
Loko a ri eYuropa, Sara u dyondze Bibele naswona u khuvuriwile a va Mbhoni ya Yehovha. Namuntlha i phayona ra nkarhi hinkwawo. Loko a ehleketa hi leswi a langutaneke na swona, Sara u ri:
“A ndzi navela leswaku ku va ni vululami ni ntlhantlho wa swiphiqo swa vanhu. Ndzi swi vonile leswaku hulumendhe leyintshwa ya le tikweni ra hina a yi ri ni swikongomelo sweswo loko yi sungula kambe yi swi hundzelete ngopfu lerova yi lahlekeriwe hi pakani ya yona ivi yi sungula ku tshikilela vanhu. Ndzi tlhele ndzi lemuka leswaku ntlawa wa vavileri lowu a ndzi ri xirho xa wona a wu nga ta swi kota ku tlhantlha swiphiqo swa tiko ra hina. (Pisalema 146:3, 4) Sweswi ndza swi lemuka leswaku Mfumo wa Xikwembu ehansi ka Mesiya hi wona wu nga ta tlhantlha swiphiqo swa vanhu.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Rirhangu ra Berlin ri hirimuke hi 1989
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Xana ku cinca ka vukhongeri ku koke vagandzeri vo tala?
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]
Ehenhla exineneni: U.S. Information Agency photo
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 7]
Kofi Annan: UN/DPI photo by Evan Schneider (Feb97); background: WHO/OXFAM