Ndlela Yo Tisirhelela Eka Vukanganyisi

SWI nga ha endleka u tshame u twa marito lama nge, “A wu nge n’wi kanganyisi munhu wo tshembeka.” Marito lawa a hi ntiyiso, ku fana ni man’wana yo tala lama vuriwaka ko tala. Vanhu vo tshembeka va kanganyisiwa siku ni siku; ku tshembeka ku ri koxe a ku swi koti ku va sirhelela. Vanhu van’wana lavo tlharihela etlhelo va kunguhata tindlela ta ku dyelela vanhu timali ta vona. Mutsari un’wana u vule leswi emalembeni lama tlulaka kwalomu ka dzana lama hundzuke: “Ku ni vukanganyisi byin’wana lebyi hleriweke kahle lerova ku nga va vuphukuphuku ku ka u nga byi kholwi.”

I khale vukanganyisi byi ri kona, ku sukela kwale entangeni wa Edeni. (Genesa 3:1-5) Khale a ku kunguhatiwa hi tindlela to hambana-hambana kasi sweswi ku karhi ku endliwa makungu lamantshwa. Xana u nga tisirhelela njhani? A swi bohi leswaku u tiva tindlela hinkwato leti swigevenga swi kanganyisaka vanhu ha tona. Swiringanyeto swi nga ri swingani swa xisekelo swi nga ku pfuna swinene leswaku u tshama u sirhelelekile.

Hlayisa Rungula Ra Wena N’wini

Loko munhu a ku yivela buku ya wena ya ticheke kumbe makhadi ya swikweleti, a nga ha xava swilo ha wona. Loko o yiva rungula ra wena ra le bankini, a nga ha kota ku xava swilo kumbe ku tsala ticheke hi vito ra wena. Loko o kuma vuxokoxoko byo tala ha wena, a nga ha kanganyisa a tiendla onge hi wena. Loko se xigevenga xi tiendla wena, xi nga ha humesa mali ebankini ya wena, xi xava swilo hi khadi ra wena ra xikweleti ni ku lomba timali hi vito ra wena.a U nga ha tikuma u khomiwile hikwalaho ka vugevenga lebyi u nga byi endlangiki!

Leswaku u tisirhelela eka vukanganyisi lebyi, vana ni vukheta eka maphepha hinkwawo lama tameleke rungula ra wena n’wini, ku katsa ni switatimendhe swa wena swa le bankini ni tibuku ta wena ta ticheke ni layisense yo chayela kumbe Pasi ra wena. U nga nyiki vanhu van’wana rungula ra wena n’wini handle ka loko ku ri ni xivangelo lexi twalaka xa leswaku va va ni rungula ra wena. I swa nkoka leswaku u nga nyiki munhu tinomboro ta khadi ra wena ra xikweleti ni rungula ra le banki. Nkarhi lowu u nga nyikaka munhu un’wana tinomboro ta khadi ra wena ra xikweleti hiloko u lava ku xava swin’wana ha rona.

Vakanganyisi van’wana va handza ni le taleni leswaku va kuma rungula ro tano. Ematshan’weni yo cukumeta maphepha lama tameleke rungula ra wena n’wini, i vutlhari ku ma hisa kumbe u ma handzulela. Leswi swi katsa ticheke leti se u ti tirhiseke ni switatimendhe swa le banki hambi ku ri makhadi ya swikweleti ya khale, tilayisense to chayela ni mapasi yo endza. Nakambe i vutlhari ku cukumeta makhadi ya swikweleti lama u rhumeriweke wona u nga kombelanga, tanihi leswi ma tameleke rungula ra wena leri munhu un’wana a nga ri tirhisaka ku kanganyisa.

Tlhariha

Vakanganyisi vo tala va tshembisa ku hakela mali yo tala ya ntswalo loko u endla vuvekisi. Ndlela yin’wana ya vukanganyisi yo fuma hi ku hatlisa i xikimi xa ku fumisa munhu hi ku hatlisa. Hambileswi vukanganyisi lebyi byi taka hi tindlela to hambana-hambana, kambe ndlela leyi tolovelekeke i ya leswaku vavekisi va kucetela van’wana leswaku va vekisa timali ta vona, xisweswo lava va va kucetelaka va kuma mali yo tala.b Mapapila lama rhumeriwaka eka vanhu vo tala ma tirha hi ndlela leyi fanaka, ma ku kombela leswaku u rhumela mali eka vanhu lava nga ehenhla eka nxaxamelo wolowo. U tshembisiwa leswaku u ta kuma mali yo tala loko na wena u fika emaninginingini ya nxaxamelo wolowo.

Nkarhi hinkwawo swikimi sweswo swi helela emoyeni loko swi nga ha koteki leswaku ku joyinisiwa van’wana. Xiya ndlela leyi swi tirhaka ha yona. Loko ntlhanu wa vanhu va sungula fambiselo leri kutani ha un’we a joyinisa van’wana va ntlhanu, nhlayo ya vanhu lavantshwa lava joyineke yi va 25. Loko hinkwavo lava ha ku joyinisiwaka va joyinisa van’wana va ntlhanu ha un’we, ku ta laveka van’wana va 125. Loko se ku ri ni mintlawa ya kaye leyi joyineke, ku ta va ni vanhu va kwalomu ka timiliyoni timbirhi lava faneleke va joyinisa van’wana va timiliyoni ta kaye! Lava khutazaka swikimi leswi va swi tiva kahle leswaku swi ta fika laha swi nga ta helela kona. Loko va vona leswaku swi le kusuhi ni ku wa, va teka mali kutani va baleka. Swi nga ha endleka u lahlekeriwa hi mali ya wena, kutani lava u va joyiniseke va ta ringeta ku kuma mali ya vona leyi lahlekeke eka wena. Tsundzuka, eka swikimi leswi, leswaku u kuma mali, ku ni loyi a faneleke a lahlekeriwa hi mali yakwe.

Xana ku ni munhu la ku tshembisaka leswaku u nga kuma mali hi ku olova kumbe mpindzulo wo tala loko wo vekisa mali? Xilemukiso hi lexi: Loko munhu a ku tshembisa mali yo tala ngopfu, hakanyingi i vukanganyisi. U nga hatliseli ku kholwa leswi vuriwaka eka vunavetisi kumbe marito lama tiyisekisaka leswaku va kona lava vuyeriweke, u tibyela u ku, “Leswi a swi fani ni leswin’wana.” Tsundzuka leswaku vanhu a va nge endli bindzu ra ku nyika van’wana mali kumbe ku paluxa swihundla swa vona leswaku va ku endla xigwili. Loko munhu a vula leswaku u ni vutivi byo hlawuleka lebyi nga ta ku endla xigwili, tivutise: ‘Ha yini yena a nga byi tirhisi ku tiendla xigwili? Ha yini a tlanga hi nkarhi wakwe a ringeta ku xavisela mina?’

Ku vuriwa yini loko u byeriwa leswaku u wine eka mphikizano wo karhi kumbe u wine sagwadi ro karhi? U nga nyanyuki—ku nga ha va ku ri rhengu leri tirhisiweke ku dyelela vanhu vo tala. Hi xikombiso, wansati un’wana wa le Nghilandhi u kume papila leri humaka eCanada ri n’wi byela leswaku u wine sagwadi kambe u fanele a rhumela R165 leswaku va ta n’wi rhumela rona. Endzhaku ka loko a rhumele mali yoleyo, u beriwe riqingho ku suka eCanada a byeriwa leswaku u wine sagwadi leri endlaka R1,6 wa timiliyoni nileswaku u fanele a hakela mali leyi ringanaka tiphesente to karhi ta mali leyi a yi wineke leswaku a ta rhumeriwa yona. U rhumele R16 000, kambe a nga kumanga nchumu. Loko u hakerisiwa “nyiko ya mahala” kumbe sagwadi ro karhi, tiva leswaku ku ni vukungundzwana exikarhi. Tivutise, ‘Xana ndzi nga wina njhani mali emphikizanweni lowu ndzi nga wu nghenelangiki?’

Endla Timhaka Ta Bindzu Ntsena Ni Vanhu Vo Tshembeka

Xana u vona onge u nga kota ku vona vanhu lava nga tshembekangiki? Tivonele! Ku vuriwa leswaku vakanganyisi va xile ematihlweni hikuva va swi kota ku ku endla leswaku u va tshemba. Va ni vutshila byo endla vanhu lava va va kanganyisaka leswaku va va tshemba. Vaxavisi lavo tshembeka ni lava nga tshembekangiki va swi tiva leswaku loko u nga si xavisa nchumu wo karhi, u fanele u rhanga hi ku khoma munhu hi ririmi. Entiyisweni, leswi a swi vuli leswaku a wu fanelanga u nga va tshembi vanhu hinkwavo, kambe leswaku u tisirhelela eka vukanganyisi, a wu fanelanga u tshemba nchumu wun’wana ni wun’wana. Ematshan’weni yo languta munhu ematihlweni kutani u ehleketa leswaku u nga n’wi tshemba, xiya swilo leswimbirhi leswi vakanganyisi vo tala va swi tirhisaka: Xo sungula, xana swilo leswi a ku tshembisaka swona i swikulu ngopfu, xa vumbirhi, xana munhu wa kona u ringeta ku ku endlisa xiboho hi ku hatlisa?

Switshembiso leswikulu swi lo vuya eka Internet. Hambileswi Internet yi pfunaka swinene, kambe yi tlhela yi endla leswaku swigevenga swi kota ku kanganyisa vanhu hi ku hatlisa kambe va nga tiveki leswaku i vamani. Xana u ni E-mail? Loko swi ri tano, u nga tikuma u ri karhi u kuma timhaka swi nga heli—ku nga timhaka ta mabindzu leti u nga ti kombelangiki. Hambileswi timhaka ta kona ti ku byelaka hi swilo swo tala leswi xavisiwaka ni tindlela tin’wana leti u nga vuyeriwaka ha tona, kambe to tala ta kona a hi ntiyiso. Loko u hlamula E-mail yoleyo hi ku rhumela mali ya swilo swo karhi kumbe mpfuno wo karhi, swi nga ha endleka u nga vuyeriwi hi nchumu. Loko wo kuma swo karhi, swi nga ha endleka swi nga ringani ni mali leyi u yi rhumeleke. Mhaka ya xiheri hileswaku, U nga tshuki u xava nchumu wo karhi eka lava rhumelaka marungula eka vanhu vo tala.

Leswi swi tirha ni le ka lava ku xaviselaka swilo hi riqingho. Hambileswi tiqingho to tala leti navetisaka swixavisi ti biwaka hi van’wamabindzu lava nga riki swigevenga, kambe lava xavisaka hi tiqingho va kanganyisa vanhu tibiliyoni ta tirhandi lembe ni lembe. A swi koteki ku tiva loko leswi vuriwaka hi vaxavisi swi ri ntiyiso loko u vulavula ni munhu hi riqingho. Xigevenga xi nga tiendla onge xi tirha ebanki kumbe i mutirhi la sirhelelaka makhadi ya banki. Swa fanela leswaku u nga n’wi tshembi munhu la belaka riqingho a vula leswaku u tirha ebanki kumbe ekhampanini leyi u vekeke mali eka yona kutani a ku vutisa rungula leri ana a a fanele a ri na rona. Loko sweswo swi humelela, u nga ha kombela tinomboro ta riqingho ra munhu yoloye. Kutani endzhaku ko kuma vumbhoni bya leswaku nomboro ya kona i ya le bankini kumbe ekhampanini ya kona, va bele riqingho.

A hi vutlhari ku nyika munhu wihi ni wihi loyi u nga n’wi tiviki, la ku belaka riqingho, nomboro ya khadi ra wena ra xikweleti kumbe rungula ra wena n’wini. Loko munhu a ku bela riqingho a ku xavisela nchumu lowu u nga wu laviki, hi musa u nga ha ku, “Ndzi khomele, a ndzi xavi swilo hi riqingho eka vanhu lava ndzi nga va tiviki.” Kutani u veka riqingho ehansi. A xi kona xivangelo xa ku vulavurisana ni munhu wumbe loyi a nga ha ringetaka ku ku kanganyisa.

Tirhisana ntsena ni van’wamabindzu kumbe vanhu lava nga ni ndhuma leyinene. Ku ni tikhampani to tala leti nga riki na vugevenga leti u nga xavaka eka tona hi riqingho kumbe hi Internet. Loko swi koteka, kuma vuxokoxoko hi muxavisi, hi khampani ya kona ni vuvekisi eka minhlangano leyi nga yimiki ni tlhelo ro karhi. Kumisisa vuxokoxoko malunghana ni vuvekisi kutani u byi hlaya hi vukheta leswaku u tiyiseka loko byi ri ntiyiso. U nga hatlisi kumbe u pfumelela munhu un’wana a ku endlisa xiboho hi xihatla.

Tsala Vuxokoxoko Bya Kona eHansi

A hi vukungundzwana hinkwabyo lebyi sungulaka byi ri vukanganyisi. Bindzu leri tshembekeke ri nga wa. Loko sweswo swi humelela, lava fambisaka bindzu ra kona va nga ha chuha kutani va endla vukanganyisi leswaku va kuma mali leyi va lahlekeleke. A swi kanakanisi leswaku u tshame u twa hi ta vini va mabindzu lava hembeke mavunwa malunghana ni timali ta swibalo ni mpindzulo, kutani loko bindzu ri wa, va baleka ni mali leyi saleke.

Leswaku u tisirhelela eka vukanganyisi ni swihoxo swo karhi, u fanele u kuma vuxokoxoko lebyi tsariweke ehansi u nga si vekisa mali yo tala. Ntwanano wun’wana ni wun’wana lowu u wu sayinaka wu fanele wu va ni rhekhodo ya vuvekisi hinkwabyo swin’we ni switshembiso leswi endliweke. Nakambe, ku nga khathariseki leswaku vuvekisi bya kona byi sirheleleke njhani, a nga kona munhu la nga tiyisekaka leswaku swilo hinkwaswo swi ta famba hilaha swi kunguhatiweke hakona. (Eklesiasta 9:11) Entiyisweni, vuvekisi byin’wana ni byin’wana byi ni khombo. Hikwalaho, ntwanano wa kona wu fanele wu tsariwa ehansi, wu katsa ni leswi mintirho swin’we ni vutihlamuleri bya munhu ha un’we byi nga ta va xiswona loko bindzu ro tshuka ri wile.

Loko u xalamuka u tlhela u tirhisa misinya ya milawu leyi hi buleke ha yona, u ta tisirhelela leswaku u nga hlaseriwi hi vakanganyisi. Xivuriso xa khale xa le Bibeleni xi nyikela ndzayo leyi pfunaka. Xi ri: “Un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.” (Swivuriso 14:15) Xigevenga xi hlawula vanhu lava nga tiviki nchumu, lava pfumelelaka xin’wana ni xin’wana. Khombo ra kona, ku ni vanhu vo tala lava nga swi tekeriki enhlokweni switsundzuxo swo balekela vukanganyisi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

Loko u tshembisiwa mali yo tala ngopfu, hakanyingi ku va ku ri vukanganyisi

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Xitsundzuxo Lexi Nyikiwaka Lava Dyeleriweke Hi Vakanganyisi

Vanhu lava dyeleriweke hi vakanganyisi va tshikileriwa hi gome, va va ni tingana ni ku tihlundzukela. U nga tivoni nandzu. U lo dyeleriwa; nandzu wu ni munhu la ku kanganyiseke. Loko u endle xihoxo, xi amukele kutani u ya emahlweni ni vutomi. U nga gimeti hi ku tivula xiphukuphuku. Tsundzuka leswaku swigevenga swi kota ku kanganyisa ni vanhu va swiyimo swa le henhla—Vaungameri, timininjhere ta tibanki, vakongomisi va tikhampani, valanguteri va timali, magqweta ni van’wana.

Vanhu lava dyeleriweke a va tekeriwanga mali ntsena, kambe va endliwe leswaku va nga ha titshembi, va tekeriwe xindzhuti xa vona. Loko u kanganyisiwa hi “munghana” wa wena, u va a tlange hi ku n’wi tshemba ka wena. Swa vava ku kanganyisiwa. Tinyike nkarhi wo va ni gome. Hakanyingi swa pfuna ku vulavula ni munhu un’wana hi mhaka leyi ku humeleleke. Xikhongelo na xona xi nga ku chavelela swinene. (Vafilipiya 4:6-8) Hambiswiritano, xiya leswaku a wu nge rili ku ya ku yile. U nga tshameli ku tidyisa mbitsi! Tivekele tipakani letinene naswona u lwela ku ti fikelela.

Xalamukela tindlela tin’wana leti vakanganyisi va nga ha ti tirhisaka va endla onge va lava ku ku pfuna u kuma mali leyi ku lahlekeleke. Swigevenga swi nga ha bela munhu la kanganyisiweke riqingho swi tshembisa ku n’wi pfuna ku kuma mali leyi n’wi lahlekeleke. Xikongomelo xa swona i ku n’wi kanganyisa nakambe.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]

Marhengu Yo Kanganyisa Hi Marungula Tindlela Ta Tsevu Ta Vukanganyisi Bya E-mail

1. Xikimi xa ku fumisa munhu hi ku hatlisa: Hakanyingi swi vonaka onge munhu u ta kuma mali yo tala leyi a nga yi dzukelangiki nyuku. Xikimi xin’wana xi ku nyika khompyuta yin’we kumbe nchumu wun’wana lowu tirhaka hi gezi loko u hakela ku joyina ntlawa wolowo kutani wena u joyinisa van’wana. Rhengu rin’wana i ra ku rhumela vanhu mapapila. Hakanyingi mapapila ya kona a ma le nawini. Vo tala lava angulaka hi ku rhumela mali va lahlekeriwa.

2. Xikimi xa ku tirha u ri ekaya: Rin’wana ra marhengu lawa, u nyikiwa nkarhi wo hlengeleta swilo swo fana ni swin’wetsin’wetsi, tithoyi kumbe ku hlengeleta swilo swin’wana. U vekisa mali ni nkarhi hi ku hlengeleta swilo leswi, kutani u kuma leswaku swilo leswi u swi hlengeleteke a swi nge xavisiwi hikwalaho ka leswi swi nga swa xiyimo xa le hansi.

3. Marhengu ya rihanyo ni swakudya: Swilo leswi swi navetisiwaka ngopfu eka Internet i tiphilisi leti pfunaka munhu ku hunguta ntiko a nga endlanga vutiolori kumbe ta ku titsona swakudya, leti nyikaka wanuna matimba ya vununa ni misisi yi nga guvuki. Minkarhi yin’wana tiphilisi leti ti va ti vulavuleriwe kahle hi vanhu vo karhi lava tshameke va ti tirhisa. Swiga leswi tolovelekeke leswi talaka ku twala eka vunavetisi bya kona swi katsa marito lama nge “sayense yi te ni ntlhantlho lowuntshwa,” “ma tshungula hi ndlela yo hlamarisa swinene,” “i xihundla,” ni lama nge “ku tirhisiwe ni mirhi leyi tshuburiweke khale.” Mhaka ya xiheri hileswaku vunyingi bya mirhi leyi a yi tirhi.

4. Vuvekisi: Hakanyingi swikimi leswi swi tshembisa vanhu mpindzulo lowukulu ngopfu, kambe swi vonaka onge makhombo yo lahlekeriwa hi mali a ma nyawuli kumbe a ma kona hi ku helela. Mhaka leyi tolovelekeke i ku vekisa etibanki ta le matikweni mambe. Vavekisi va yengiwa hi ku tiyisekisiwa leswaku lava khomaka timali ta vona va tirhisana ni van’watimali naswona va ni vuxokoxoko hinkwabyo.

5. Ku hakelela munhu xikweleti xakwe: Marhengu lawa ma tshembisa ku ku hlantswa vito eka tifayili ta wena leswaku u ta kota ku kuma khadi ra xikweleti, ku lombiwa mali kumbe leswaku u ta fanelekela ku kuma ntirho. Ku nga khathariseki switshembiso sweswo, vanhu volavo a va swi endli leswi va swi tshembisaka.

6. Swinavetiso swo wina sagwadi ra masiku yo wisa: U kuma E-mail leyi ku bumabumelaka hileswaku u wine masiku yo wisa hi nxavo wa le hansi ngopfu. Van’wana va vula leswaku ku lo hlawuriwa wena ntsena. Tsundzuka leswaku rungula rero swi nga ha endleka ri rhumeriwe eka vanhu va timiliyoni naswona ndhawu leyi u nga ta yi kuma i ya xiyimo xa hansi ku tlula ndlela leyi va yi navetiseke ha yona.

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: U.S. Federal Trade Commission

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Minkarhi hinkwayo swikimi leswi a swi tlhaveriwi hi dyambu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Ntwanano wun’wana ni wun’wana lowu u wu sayinaka wu fanele wu va ni vuxokoxoko hinkwabyo ni mpfumelelano lowu mi wu endleke eka vuvekisi bya kona swin’we ni switshembiso leswi endliweke