Ku Hlasela Vadyuhari

U NGA kanganyisiwi. Vakanganyisi va wu tiva ntirho wa vona. Va swi tiva leswi endlaka vanhu lava dyuhaleke va va vahlaseriwa lava kokiwaka hi vukanganyisi. Hi xikombiso, eUnited States, vanhu lava nga ni malembe lama tlulaka 65 hi vukhale va endla kwalomu ka 12 wa tiphesente ta vaaki. Kambe va ni mali leyi tlulaka 800 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara (3,55 wa tibiliyoni ta tirhandi), leyi endlaka tiphesente ta kwalomu ka 70 ta ntsengo hinkwawo wa mali ya mindyangu ya le United States. A swi hlamarisi leswi vadyuhari volavo va endlaka kwalomu ka 30 wa tiphesente ta vanhu hinkwavo lava hlaseriwaka.

I yini lexi endlaka vadyuhari va hlaseriwa hi ku olova? Magazini wa Consumers’ Research wa hlamusela: “Hi ntumbuluko va ni mboyamelo wo tshemba van’wana naswona swi nga ha endleka va nga ri na vutivi hi tindlela ta manguva lawa ta vuvekisi.” Ndhuna yin’wana ya maphorisa yi vule leswaku vukanganyisi bya mabindzu ya tinqingho byi “hlasela ngopfu-ngopfu lava nga ni xivundza ni lava hlaselekaka hi ku olova—vanhu lava dyuhaleke—lava nga vona va kongomiweke swinene. Lava i vanhu lava kuleleke enkarhini lowu ku qhavulana ka vanhu a ku kombisa ku tiya ka ntwanano.” Muyimeri wa American Association of Retired Persons u tshahiwe a ku: “Hi minkarhi yo tala ku vuriwa leswaku makwanga ma nghenisa munhu ekhombyeni. Emhakeni ya vadyuhari, a hi makwanga. Va chava ku tirhisa mali ya vona hinkwayo. A va swi lavi ku va ndzhwalo eka vana va vona. Kutani va chava ku vika loko va [kanganyisiwile] hikwalaho ka leswi va chavaka leswaku vana va vona va ta anakanya leswaku a ve nge swi koti ku tihlayisa.”

Vadyuhari lava hlaseriwaka hi vukanganyisi a hi minkarhi hinkwayo va nga swihunguki kumbe ku xisiwa hi ku olova. Minkarhi yin’wana va ni xivundza, kumbexana va lava ku “xavelela” xinghana. Muviki wa mahungu eka phepha-hungu rin’wana u tsale leswaku endhawini yin’wana tinoni tin’wana leti nga ni xivundza ti yengiwile leswaku ti hakela 88 000 wa tirhandi ka ha ri ni nkarhi leswaku ti ta “dyondzisiwa ku cina. Van’wana a va tsane ngopfu lerova a va nga swi koti ku famba. Ku nga ri leswaku a va nga tlharihanga, a va bohiwa hi xiyimo.” Titlilabu ta mincino ti nyika lava ha ku tsarisaka ndhawu leyi va nga yaka eka yona ni vanghana va vona lavantshwa, lava hakanyingi va nga tintangha ta vona. Muxavisi la tlhomaka tinsiva, la vulavulaka marito ya vuxisi la tikombaka a ri ni musa, loyi nakambe a nga ha endlaka onge i muleteri wa vona wa ncino, a swi olovi ku n’wi bakanyela etlhelo.

Anakanya Hi Vakanganyisi Va Le Japani

Vakanganyisi van’wana va hlasela vadyuhari lava nga ni gome hi tindlela tin’wana. Vakanganyisi lava nga ni lunya eJapani va tiendle onge i vanhu lava khathalelaka, va heta nkarhi va ri karhi va bula ni vadyuhari lava nga ta va hlasela, va va yingisela loko va vulavula. Hakatsongotsongo va kurisa xinghana xa vona, naswona endzhaku ka loko va kote ku tshembiwa hi lava va lavaka ku va hlasela, va sungula ku bumabumela mimbhukuto ya vukanganyisi. Xikombiso lexi tolovelekeke xa makungu yo tano ya vukanganyisi hi lexiyani xa vukanganyisi bya nsuku wa vuxisi lebyi ha byona vanhu va kwalomu ka 30 000, ku katsa ni vo tala lava holaka mudende, ku vikiweke leswaku va dyeleriwe kwalomu ka 200 wa magidi ya timiliyoni ta tiyen (6650 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi). “A Swi Tshembisi Leswaku Vahlaseriwa Va Ta Tlhela Va Yi Kuma Mali Leyi Va Lahlekeleke,” a ku ri nhloko-mhaka ya Asahi Evening News ya le Japani.

Asahi Shimbun ya le Tokyo yi vike mhaka leyi: Wansati wa malembe ya le xikarhi la nga muxavisi u endzele mukhalabye un’wana ivi a ku: “Ndzi karhateka ngopfu hikwalaho ka wena Nkulukumba K. ku tlula ndlela leyi ndzi karhatekaka ha yona hi ntirho wa mina, hikuva u tshama wexe.” U yingisele swirilo swa yena swo tala, naswona u kanganyisiwe hi vunyoka-hansi bya yena. Loko a lela u kombele mpfumelelo wo vuya siku leri landzelaka. U hlamule a ku: “U vuya hakunene.”

U hambe a n’wi endzela; a va lalela swin’we, naswona a a tisela Nkulukumba K. swakudya. U n’wi tshembisile a ku: “Ndzi ta ku hlayisa kukondza u fa.” Kutani bulo ri nghene etimhakeni ta bindzu: “Ndzi ta ku hlayisela nhundzu ya wena. Khampani leyi ndzi tirhaka eka yona, sweswinyana yi sungule ndlela leyi nga ni mpindzulo lowukulu ya matirhiselo ya nhundzu ya wena.” Eka kungu leri a ku laveka leswaku a xavisa kaya ni nhundzu ya yena, kutani hi mali leyi a yi kumeke a xava nsuku ivi a wu vekisa eka khampani leyi wansati loyi a a tirha eka yona. Ntlhamu a wu rhiyiwile. Nkulukumba K. u ve un’wana wa vahlaseriwa vo tala lava kanganyisiweke. Loko nxaviselano wu endliwile, wansati loyi a nga ha vuyanga.

Nkulukumba K. u ri: “Nkarhi lowu a ndzi ri socha, a ndzi tshama ndzi langutane ni rifu. Kambe swi vava ngopfu ku va ndzi dyeleriwe nhundzu ya mina hi munhu loyi a tlangaka hi ku tsana ka hina lava dyuhaleke lava hi tshamaka hi ri hexe naswona hi nga ri ni maxaka yo titshega hi wona. Swi tikomba onge misava yi fikelele nguva leyi vanhu va lavaka mali hambi ku ri hi tindlela ta vukanganyisi.”

Ku Kanganyisiwa Ka Vadyuhari Le Italy

Buku leyi nge L’Italia che truffa (Italy Leyi Kanganyisaka) yi vike xikungu lexi lukiweke hi mano hi vakanganyisi le Italy leswaku va tekela vadyuhari mali ya vona ya risima leyi va yi hlayiseke. Hi 1993 hulumendhe leyi rhangeriweke hi khale ka mulawuri wa Banki ya Italy yi simekiwile. Kavula, nsayino wakwe a wu ri kona etimalini ta phepha (leti swi nga erivaleni leswaku a ta ha tirha) leti humesiweke hi nkarhi wa vulawuri bya yena. Endzhaku ka loko va ye emakaya ya vadyuhari, vakanganyisi vo hlayanyana lava tivuleke vatirhi va le Banki ya Italy lava a va ri ni makhadi ya vutitivisi ya vuxisi leswaku va tikombisa ha swona, va byele muhlaseriwa un’wana ni un’wana wa vona va ku: “Wa swi tiva leswaku mulawuri wa Banki ya Italy se i muungameri wa Khabinete ya Vaholobye; hikwalaho nsayino wakwe lowu nga etimalini ta phepha a wa ha tirhi. I vutihlamuleri bya hina ku hlengeleta timali hinkwato ta phepha ta khale leti nga emindyangwini yo hambana-hambana ivi hi va nyika letintshwa leti sayiniweke hi mutlhandlami wa yena . . . Hi lexi xilipi. Yana ebankini ya wena mundlwana, u ta kuma ntsengo wa mali leyi u hi nyikeke yona sweswi.” Hi ku tirhisa kungu leri, vakanganyisi va kume 15 wa timiliyoni ta tilire (kwalomu ka 40 wa magidi ya tirhandi) hi siku rin’we!

Vakanganyisi van’wana le Italy va tihlanganisa ni lava nga riki na vuxiyaxiya ku katsa ni vadyuhari lava nga eswitarateni. Va kombela lava nga anakanyiki nchumu leswaku va hoxa xandla eka nkambisiso wo karhi ivi va va nyika maphepha leswaku va ma sayina, va vula leswaku ku sayina ka vona i vumbhoni bya leswaku va hlanganyerile eka nkambisiso wolowo. Entiyisweni, va sayina ntwanano lowu va bohaka ku endla kumbe ku xava xo karhi.

Kutani, endzhaku ka nkarhinyana, muhlaseriwa u kuma xiputsa xo karhi hi poso lexi nga ni nhundzu yo karhi, kumbexana xi ri ni xitsundzuxo lexi vonakaka kahle eka xifunengeto, lexi vulaka leswaku loko nhundzu yo tlherisiwa, u ta rihisiwa hi ndlela yo karhi. Van’wana, ngopfu-ngopfu vadyuhari, va sungula ku chava, va anakanya leswaku swa antswa ku hakela mali yitsongo ivi u tikumela nhundzu leyi nga riki ya nkoka ngopfu ku tlula ku yisiwa ehubyeni.

Xana vukanganyisi byi hangalaka hi ndlela yihi le Italy? Hi ku ya hi L’Italia che truffa, nhlayo ya vukanganyisi lebyi vikiwaka yi fika kwalomu ka 500-000 hi lembe. Vukanganyisi byo tala lebyi phindhiweke makhamba manharhu a byi vikiwi. Mutsari un’wana wa mahungu ya TV u te: “Ntsengo wa vanhu lava phasiwaka hi tinxaka hinkwato ta vukanganyisi wu kwalomu ka timiliyoni timbirhi lembe na lembe, kumbe kwalomu ka magidi-ntlhanu ku ya ka magidi-tsevu hi siku.”

Swi fambisa sweswo. Emhakeni leyi a ku na vanhu va malembe yo karhi (kumbe ku ya hi nhlonge, tiko kumbe rixaka ro karhi) lava tekeriwaka ehansi hi lava dyelelaka vanhu mali ya vona—naswona hakanyingi va dyeleriwa mali leyi a va yi hlayisele swa vutomi bya vona. Tivonele! Swi nga ku humelela na wena.

[Bokisi leri nga eka tluka 22]

Ndlela Yo Papalata Ku Kanganyisiwa

A HI mabindzu hinkwawo ya tinqingho lama nga ni vukanganyisi. Hi xikombiso, le United States, a ku ri ni ni tifeme leti a ti fambisa mabindzu ya tinqingho hi 1994, hi ku ya hi American Association of Retired Persons (AARP). Ku ringanyetiwa leswaku khume ra tiphesente kumbe 14 000 ya tona a ti ri ta vukanganyisi. Hikwalaho, i swa nkoka ku va la xalamukeke loko swi tikomba onge lexi u tshembisiwaka xona a hi ntiyiso. Hi leswi switsundzuxo swin’wana leswi nga ku pfunaka leswaku u papalata ku kanganyisiwa hi mabindzu ya tiqingho.

◆ Loko un’wana a ku byela leswaku u wine sagwadi ra mahala, kumbexana ndlela yo antswa i ku veka riqingho ehansi.

◆ Loko n’wamabindzu wa tinqingho a sindzisa leswaku u fanele u xava namuntlha handle ka swona u ta va u siyiwe hi nkarhi, lexi i xikombiso xa leswaku nchumu wa kona i wa vuxisi.

◆ Hlayisa nomboro ya wena ya khadi ro xava hi xikweleti. U nga ri nyiki switaswifamba leswi fambaka swi kombela mali.

◆ U nga xavi nchumu hi ku tirhisa riqingho handle ka loko wena u ba riqingho u bela feme leyi rhumelaka tioda hi poso leyi u yi tivaka leswaku yi ni ndhuma leyinene.

Vini va miti va fanele va tivonela eka vukanganyisi bya lava lunghisaka makaya. Hi leswi switsundzuxo swi nga ri swingani leswi andlariweke hi AARP Consumer Affairs:

◆ U nga tholi xitaxifamba kukondza u kumisisa hinkwaswo leswi khumbaka xona; kombela mavito ni tinomboro ta tinqingho ta vanhu lava tshameke va tirheriwa hi xona.

◆ U nga sayini nchumu u nga si wu xiyisisa hi vukheta, naswona tiyiseka leswaku wa swi twisisa naswona u pfumelelana na swona hinkwaswo leswi tsariweke eka ntwanano wun’wana ni wun’wana.

◆ U nga titshegi hi un’wana leswaku a ku hlamusela leswi ntwanano wu vulaka swona handle ka loko a ri munhu loyi u n’wi tivaka naswona u n’wi tshembaka. Tihlayele leswi tsariweke hi ndlela leyi nga vonakiki kahle.

◆ U nga tshuki u hakela u nga si lunghiseriwa swilo swa wena. Tiyiseka leswaku ntirho wu endliwe hi ndlela leyi ku enerisaka u nga si hakela mali yo hetelela.

Tlhariha. Tirhisa miehleketo. U nga kanakani ku vula u ku e-e loko u nga swi lavi ku xava. Nakambe tsundzuka: Loko nchumu wa kona wu tikomba wu nga khorwisi, swi nga endleka wu ri wa vukanganyisi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Vakanganyisi va nga ha tiendla onge i vanhu lava khathalaka hi van’wana, leswaku va ta kanganyisa vadyuhari