Ndlela Yo Hlakulela Nkhinkhi Wo Dyondza

“Dyondzisa n’wana ndlela leyi a faneleke a hanya ha yona, kutani u ta yi tsundzuka vutomi byakwe hinkwabyo.”—SWIVURISO 22:6, TODAY’S ENGLISH VERSION.

XANA u tshame u ringeta ku etlerisa vana loko ku ri ni nchumu wo karhi wo tsakisa? Hambiloko va karhele, va rila naswona va nyangatsekile, va ta lwela ku tshama va xalamukile ni ku ya emahlweni va hlalele nchumu wa kona. Mutsari John Holt u vula leswaku “va swi lava hi timbilu ta vona hinkwato ku twisisa laha va hanyaka kona ni ku endla swilo hi ndlela ya kahle. Minkarhi yin’wana va swi lava hi nkhinkhi lowukulu ngopfu.”

Ntlhontlho lowu vana va langutaneke na wona i wa leswaku va fanele va rhandza ku dyondza vutomi bya vona hinkwabyo, leswi katsaka ni malembe lawa va ha riki exikolweni ha wona. Hambileswi yi nga riki kona ndlela yo karhi leyi kongomeke leyi nga tirhisiwaka ku fikelela pakani leyi, kambe ku ni tindlela tin’wana leti tirhaka leti vatswari, vadyondzisi ni vana va nga ti tirhisaka. Kambe lexikulu eka tindlela leti hinkwato, i rirhandzu.

Ku Rhandza N’wana Swi Nga N’wi Pfuna

Vana va lava ku rhandziwa hi vatswari va vona. Rirhandzu ri endla leswaku va titwa va sirhelelekile, va rhandza ku vulavula ni van’wana, ku vutisa swivutiso ni ku kambisisa swilo. Rirhandzu ri susumeta vatswari ku hamba va vulavula ni vana va vona ni ku khathala hi dyondzo ya vana lava. Vulavisisi byi kombisa leswaku “swi vonaka onge vatswari va ni nkucetelo lowukulu eka madyondzelo ya n’wana,” hilaha swi kombisiweke hakona ebukwini leyi nge Eager to Learn—Helping Children Become Motivated and Love Learning. Nkucetelo wolowo wu va mpfuno lowukulu loko vatswari va khomisana ni vadyondzisi. Buku leyi yi ri: “A wu kona nchumu lowu endlaka leswaku n’wana a dyondza ngopfu ku tlula loko ku ri ni ntirhisano exikarhi ka mutswari ni mudyondzisi.”

Vatswari va nga pfuna n’wana leswaku a dyondza. Enkambisisweni lowu endliweke emindyangwini ya 43 leyi vikiweke ebukwini leyi nge Inside the Brain, valavisisi “va kume leswaku vana lava vatswari va vona a va tshamela ku vulavula na vona [emalembeni ya vona yo sungula manharhu loko va ha ku velekiwa] a va tlharihe ngopfu ku tlula lava vatswari va vona a va nga tali ku vulavula na vona.” Buku leyi yi engetela hi ku vula leswaku “vatswari lava talaka ku vulavula ni vana va vona, va tala ku va bumabumela eka leswi va swi endlaka, va hlamula swivutiso swa vona, va va kongomisa ematshan’weni yo va lerisa naswona va tirhisa marito yo hambana-hambana loko va vulavula hi swilo swo tala.” Loko u ri mutswari, xana u dya mabulo nkarhi ni nkarhi ni vana va wena?

Rirhandzu Ri Ni Musa Naswona Ra Twisisa

Vana va ni vuswikoti ni tinyiko leti nga faniki. Hi ntumbuluko, vatswari a va swi lavi leswaku ku hambana ka vuswikoti bya vana va vona ku hoxa xandla eka ndlela leyi va va rhandzaka ha yona. Kambe, namuntlha, vanhu va hambanisiwa hi ku ya hi vuswikoti bya vona, lebyi nga endlaka leswaku vana van’wana “va ehleketa leswaku i va nkoka hi ku ya hi vuswikoti bya vona,” hi ku ya hi buku leyi nge Thinking and Learning Skills. Loko vana lava “va nga titshembi,” sweswo swi nga ha endla leswaku va karhateka naswona va va ni gome. Magazini lowu nge India Today wu vula leswaku ku karhateka loku vangiwaka hi ntshikilelo wa ku dyondza ni ku pfumaleka ka nseketelo endyangwini ku tekiwa ku ri kona ku hoxaka xandla eka ku tidlaya ka vantshwa loku phindhekeke kanharhu emalembeni ya 25 lama hundzeke le Indiya.

Vana va nga ha vaviseka emintlhavekweni loko va byeriwa leswaku i “swiphukuphuku, i swilema.” Marito yo tano yo khovolela ma endla leswaku munhu a venga ku dyondza, a ma n’wi khutazi nikatsongo. Kambe, rirhandzu ra vatswari, ri fanele ri va ni musa nkarhi hinkwawo, ri khutaza n’wana leswaku a rhandza ku dyondza—a dyondza hi ku ya hi vuswikoti byakwe, a nga chavi leswaku u ta tsongahatiwa. (1 Vakorinto 13:4) Loko n’wana a ri ni swiphiqo swa ku dyondza, vatswari lava nga ni rirhandzu va ringeta ku n’wi pfuna, a va endli leswaku n’wana a titwa a ri xiphukuphuku kumbe mapfuna ku dya ntsena. I ntiyiso leswaku sweswo swi nga ha lava u lehisa mbilu ni ku va ni vuxiya-xiya, kambe matshalatshala wolawo i ya nkoka. Xana mutswari u ri hlakulela njhani rirhandzu ro tano? Goza ro sungula ra nkoka swinene, i ku va ni langutelo ra moya.

Langutelo Ra Moya Ri Endla Leswaku Mutswari A Ringanisela

Vumoya lebyi sekeriweke eBibeleni i bya nkoka swinene hikwalaho ka swivangelo swo hlayanyana. Phela, bya hi pfuna leswaku hi languta dyondzo ya misava hi ndlela leyinene, hi yi teka yi ri ya nkoka, kambe hi nga swi hundzeleti. Hi xikombiso, dyondzo ya tinhlayo yi nga ha pfuna hi tindlela to tala, kambe a yi nge swi koti ku endla leswaku munhu a va ni mahanyelo.

Nakambe Bibele yi hi khutaza leswaku hi pima kahle nkarhi lowu hi wu tirhiselaka tidyondzo ta misava, yi ri: “Ku endliwa ka tibuku to tala a ku heli, naswona ku tinyiketela swinene eka tona swi karhalisa nyama.” (Eklesiasta 12:12) I ntiyiso leswaku vana va fanele va kuma dyondzo leyinene ya xisekelo, kambe dyondzo yoleyo a yi fanelanga yi teka nkarhi wa vona hinkwawo. Va fanele va kuma nkarhi wa swilo swa nkoka, ngopfu-ngopfu swa moya, leswi dyondzisaka munhu wa le ndzeni.

Nchumu wun’wana wa nkoka swinene wa vumoya lebyi sekeriweke eBibeleni i ku titsongahata. (Mikiya 6:8) Vanhu lava titsongahataka va swi tiva swipimelo swa vona, naswona a va na mhaka ni mimphikizano ya ku dyondza ni ku lava ku va emahlweni leswi tinyikeke matimba eswikolweni swo tala. Timfanelo teto to biha “ti endla leswaku munhu a va ni ntshikilelo,” hi ku vula ka India Today. Lavatsongo ni lavakulu, ha tsaka loko hi hanya hi xitsundzuxo lexi huhuteriweke xa Bibele lexi nge: “Hi nga tshuki hi tikurisa, hi pfuxa ku phikizana, hi va ni mona eka van’wana.” “Kambe un’wana ni un’wana a a kombise leswi ntirho wa yena wu nga swona, kutani u ta va ni xivangelo xo khana malunghana na yena hi yexe, naswona ku nga ri hi ku tiringanisa ni munhu un’wana.”—Vagalatiya 5:26; 6:4.

Xana vatswari va nga swi tirhisa njhani leswi edyondzweni ya vana va vona? Ndlela yin’wana i ku khutaza n’wana ha un’we leswaku a tivekela tipakani ta yena n’wini naswona a nga tipimanisi ni vanhu van’wana. Hi xikombiso, loko n’wana wa wena a ha ku tsala xikambelwana xa dyondzo ya tinhlayo kumbe xa ntivo-matsalelo, n’wi byele leswaku a pimanisa vuyelo bya yena bya sweswi ni lebyi a byi kumeke enkarhini lowu hundzeke. Kutani n’wi bumabumele hi mfanelo kumbe ku n’wi khutaza. Hi ndlela leyi, wa n’wi pfuna leswaku a tivekela tipakani leti a nga ta ti fikelela, a kambisisa nhluvuko wakwe ni ku xiya laha a tsaneke kona, kambe a nga tipimanisi ni van’wana.

Kambe masiku lawa, vantshwa van’wana lava nga ni vuswikoti, va chava ku hlekuriwa, xisweswo a va byi kombisi vuswikoti bya vona exikolweni. “A swi ‘kahle’ ku va mudyondzi lonene exikolweni,” leri i langutelo ra vantshwa van’wana. Xana langutelo ra moya ri nga pfuna laha? Ina, ri nga pfuna hakunene! Ehleketa hi Vakolosa 3:23, leyi nge: “Xin’wana ni xin’wana lexi u xi endlaka, xi endle hi mbilu ya wena hinkwayo, onge hiloko a wu xi endlela Hosi ku nga ri vanhu.” (The New English Bible) Xana xi kona lexi tlulaka ku tirha hi matimba leswaku u tsakisa Xikwembu? Langutelo ro tano lerinene ri nyika munhu matimba yo lwisana ni ntshikilelo lowu nga riki wunene wa tintangha.

Dyondzisa Vana Leswaku Va Rhandza Ku Hlaya

Ku hlaya ni ku tsala i swa nkoka eka dyondzo ya misava ni ya moya. Vatswari va nga khutaza vana va vona leswaku va rhandza ku hlaya hi ku va hlayela tibuku ku sukela evuhlangini. Daphne, loyi a tirhaka ku hlaya rungula ri nga si kandziyisiwa, wa tsaka hileswi vatswari vakwe a va tshamela ku n’wi hlayela tibuku loko a ha ri ntsongo. Wa hlamusela: “Va ndzi dyondzise ku rhandza ku hlaya. Hikwalaho ka sweswo, ndzi kote ku hlaya ndzi nga si nghena xikolo. Vatswari va mina va tlhele va ndzi dyondzisa ku endla vulavisisi leswaku ndzi ta kota ku kuma tinhlamulo ta swivutiso swa mina. Ndzetelo wolowo i wa nkoka ku fikela sweswi.”

Hi hala tlhelo, Holt, la tshahiweke eku sunguleni, u lemukisa leswaku ku hlayela vana “a hi nchumu wo olova, lowu nga ta va pfuna hi ku hatlisa.” Wa engetela: “Loko mutswari ni n’wana va nga kumi ntsako eka leswi va swi hlayaka, ku nga va ni khombo lerikulu. . . . Hambi ku ri vana lava rhandzaka ku hlayeriwa timhaka . . . a va swi tsakeli ku hlayeriwa mhaka ya kona loko va lemuka leswaku vatswari vo swi endlela ku hetisisa nawu.” Hikwalaho, Holt u ringanyeta leswaku vatswari va hlawula tibuku leti va ti tsakelaka, va tsundzuka leswaku vana va nga lava leswaku va va hlayela tibuku teto ko tala! Tibuku timbirhi leti vatswari vo tala emisaveni va tsakelaka ku tihlayela vana va vona hi leyi nge Dyondza Eka Mudyondzisi Lonkulu ni leyi nge Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele, hatimbirhi ti kandziyisiwe hi Timbhoni ta Yehovha. Tibuku leti ti tsaleriwe vana, ti ni swifaniso swo tala, ti phyuphyisa mianakanyo ni ku dyondzisa timfanelo ta ku chava Xikwembu.

Timotiya, Mukreste wa lembe-xidzana ro sungula, a a katekile hi ku va ni manana ni kokwana lava a va khathala ngopfu hi dyondzo yakwe, ngopfu-ngopfu dyondzo yakwe ya moya. (2 Timotiya 1:5; 3:15) Timotiya u kule a ri munhu wa vutihlamuleri ni la nga tshembiwaka swinene—ku nga timfanelo leti dyondzo ya misava yi nga ti dyondzisiki. (Vafilipiya 2:19, 20; 1 Timotiya 4:12-15) Namuntlha, mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo ma ni “va-Timotiya” vo tala lavanene lavatsongo—vafana ni vanhwanyana, hikwalaho ka vatswari lava khathalaka hi timhaka ta moya.

Dyondzisa Hi Nkhinkhi

Mudyondzisi la lavaka ku endla leswaku van’wana va tsakela dyondzo, “nchumu wa nkoka ngopfu lowu a faneleke a va na wona—i ku hiseka,” hi ku vula ka buku leyi nge Eager to Learn. “Hi ku va kona ka vona, vadyondzisi lava hisekaka va kombisa vana leswaku va swi rhandza leswi va swi dyondzisaka, naswona leswi swa vonaka eka vona.”

Kambe, ntiyiso hi lowu, a hi vatswari kumbe vadyondzisi hinkwavo lava hisekaka. Xisweswo, vana vo tlhariha va ringeta ku tikhutaza, va teka ku dyondza ku ri vutihlamuleri bya vona. Phela, buku leyi nga laha henhla yi ri, “a nga kona la nga ta tshama ekusuhi ni vana va hina vutomi bya vona hinkwabyo a va pfuna leswaku va dyondza, va endla ntirho lowunene, va ehleketa ni ku endla matshalatshala lama engetelekeke lama nga ta endla leswaku va va ni vuswikoti lebyinene ngopfu.”

Nakambe, leswi swi kombisa leswaku kaya swin’we ni swilo leswi dyondziwaka kona i swa nkoka ku tlula xikolo. Vatswari, xana ma ku hisekela ku dyondza? Xana kaya ra wena i ndhawu leyinene yo dyondzela eka yona, leyi kandziyisaka timhaka ta moya? (Vaefesa 6:4) Tsundzuka, xikombiso xa wena ni ku dyondzisa ka wena ku ta va pfuna swinene vana va wena niloko se va hete khale xikolo naswona se va hume miti ya vona.—Vona bokisi leri nge “Mindyangu Leyi Nga Ni Tindlela Letinene To Dyondza,” eka tluka 23.

Xiya Leswaku Vanhu Va Dyondza Hi Tindlela To Hambana-hambana

Ku hava vanhu vambirhi lava anakanyaka hi ndlela leyi fanaka; un’wana ni un’wana u ehleketa hi ndlela yakwe. Ndlela leyi tirhaka kahle eka un’wana swi nga ha endleka yi nga tirhi eka un’wanyana. Hikwalaho, Dok. Mel Levine, ebukwini yakwe leyi nge A Mind at a Time, u ri: “Ku khoma vana hi ndlela yin’we i ku va khoma hi ndlela leyi nga fanelangiki. Vana va dyondza hi tindlela leti nga faniki; va ni mfanelo yo dyondza hi tindlela leti nga faniki.”

Hi xikombiso, vanhu van’wana va yi khoma ni ku yi twisisa kahle mhaka loko va vona swifaniso. Van’wana va rhandza leswi tsariweke ehansi kumbe leswi vuriweke hi nomu—kasi van’wana va swi lava havumbirhi bya swona. Levine u ri: “Ndlela leyinene ya ku tsundzuka nchumu wo karhi i ku wu cinca, ku hundzula rungula ra kona hi ndlela yo karhi. Loko nchumu wa kona u wu vone hi matihlo, wu nghenise emiehleketweni, loko wu vuriwe hi nomu, i swinene leswaku u mpfampfarhuta kumbe u endla xifaniso xa wona.” Leswi swi endla leswaku ku dyondza swi vuyerisa swi tlhela swi tsakisa.

I ntiyiso leswaku swi nga lava u ringeta ku vona leswaku hi yihi ndlela leyi tirhaka kahle eka wena. Hans, mutirheli wa nkarhi hinkwawo la nga Mukreste, u fambisele George dyondzo ya Bibele, ku nga mukhalabye la nga dyondzangiki ku ya ekule. George a a ri ni xiphiqo xa ku khoma tinhla naswona a a ri munhu wo hatla a rivala. Xisweswo Hans a a ringeta ku kandziyisa tinhla-nkulu hi ku dirowa ephepheni. Hans u ri: “George u sungule ku cinca. Entiyisweni, u sungule ku twisisa ni ku hlayisa mhaka kahle lerova u sele a hlamele! Loko ndzi lemuke ndlela leyi byongo byakwe byi tirhaka ha yona, ndzi lemuke leswaku a a tlharihe ku tlula ndlela leyi a ndzi ehleketa ha yona. Ku nga ri kungani u sungule ku titshemba, naswona se a a tshama a ti langutele hi mahlo-ngati tidyondzo ta hina ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni.”

U Nga Dyondza Ni Sweswi

Inside the Brain, yi ri: “Leswi byongo byi nga kotaka ku swi endla swi titshege hileswaku bya tirhisiwa kumbe e-e. Loko u byi tirhisa, byi ta tirha, loko u nga byi tirhisi, byi ta kurha, kambe byi tshama byi lunghekele ku dyondza swilo leswintshwa.” Buku leyi yi tlhela yi ku: “Tanihi leswi ku endla vutiolori ku endlaka leswaku vanhu va tshama va gingiriteka loko va ri emalembeni ya va-70 na va-80, valavisisi va kombisa leswaku ku endla vutiolori bya miehleketo swi nga va ni vuyelo lebyi fanaka eka byongo bya vadyuhari. Khale a ku anakanyiwa leswaku loko miehleketo yi sungula ku dyuhala, ku hava lexi nga endliwaka. Kambe vulavisisi bya sweswi byi kombisa leswaku sweswo hi leswi ana vanhu a va swi languterile, hakanyingi swi vangiwa hiloko byongo byi nga tirhisiwi. Tlhandlakambirhi, vanhu a va lahlekeriwi hi tisele to tala ta byongo loko va dyuhala, hilaha a swi ehleketiwa hakona eku sunguleni.” Ku tsananyana ka byongo hi ntolovelo swi kombisa leswaku munhu u hlaseriwa hi vuvabyi byo karhi, ku katsa ni vuvabyi bya mbilu.

I ntiyiso leswaku miehleketo yi nga ha tsana katsongo loko munhu se a dyuhele, kambe a yi nge tsani ngopfu. Valavisisi va vula leswaku byongo lebyi tirhaka, a byi kurhi—ngopfu-ngopfu loko munhu wa kona a endla vutiolori lebyinene. Buku leyi nge Elderlearning—New Frontier in an Aging Society yi ri: “Loko munhu a dyondza, vuswikoti byakwe byo dyondza bya ndlandlamuka. Vadyondzi lava hambetaka va dyondza hi vona vadyondzi lava endlaka nhluvuko lowunene.”

Yinhla leyi yi kombisiwe le Australia eka nkambisiso lowu tekeke malembe ya 20 lowu endliweke eka vanhu lava nga ni malembe ya 60 na 98. Byongo bya vo tala lava kamberiweke byi lo tsana hi phesente yin’we ntsena hi lembe. Kambe, xiviko lexi xi vula leswaku “vanhu van’wana, ku katsa ni lava va dyuhalaka loko va ri ni malembe ya va-90, a byi tsananga byongo bya vona. Ku kumeke leswaku lava i vanhu lava a va dyondza swilo leswintshwa swo kota ririmi ra tiko rin’wana kumbexana ni swichaya-chayana swa vuyimbeleri.”

George, la boxiweke eku sunguleni, a a ri ni malembe ya va-70 loko a sungula ku dyondza Rito ra Xikwembu. Hilaha ku fanaka, na Virginia loyi sweswi a nga ni malembe ya va-80, ni nuna wakwe Robert, loyi se a feke, va sungule ku dyondza Bibele se va dyuhele. Virginia u ri: “Hambileswi Robert a a fe mahlo, kambe a a nyikela tinkulumo to koma leti sekeriweke eBibeleni eHolweni ya Mfumo, ku ri tinkulumo leti a a tihlayise emianakanyweni. Loko ku ri mina, a ndzi nga swi rhandzi ku hlaya, kambe sweswi se ndza swi rhandza. Entiyisweni, mixo wolowu, ndzi hlaye Xalamuka! hinkwayo.”

George, Robert na Virginia vo va swikombiso swinharhu ntsena eka swo tala swa lava va byi tirhiseke kahle byongo bya vona. Vulavisisi byi kombisa leswaku loko u dyondza u ri ni malembe ya 70 na 80, u va wa ha ri ni matimba yo dyondza swo tala ngopfu ebyongweni bya wena. Ha yini ka ha ri ni ndhawu yo tala swonghasi ebyongweni yo nghenisa rungula lerintshwa?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Internet Na TV—Xana Swa Pfuna Kumbe Swi Ni Khombo?

“Ku tirhisa Internet swa pfuna swi tlhela swi va ni makhombo,” hi ku vula ka buku leyi nge A Mind at a Time. Ku dyondza ku kuma rungula swi nga va mpfuno swinene, kambe buku leyi yi vula leswaku swichudeni swin’wana, swi “hakula rungula leri swi nga ri twisiseki kahle kumbe leri nga fambisaniki ni leswi swi ri lavaka. Hikwalaho, sweswo swi nga endla leswaku munhu a nga endli nhluvuko etidyondzweni takwe kumbe a tirhisa rungula leri hlengeletiweke hi un’wana kutani a ri hundzisela eka van’wanyana.”

Valavisisi va vula leswaku ku hlalela TV nkarhi wo leha ngopfu, swi nga ha onha vuswikoti bya munhu byo tlhantlha swiphiqo ni bya ku yingisela, swi tsanisa mianakanyo yakwe, naswona a swi nge n’wi pfuni ku antswisa mahanyelo yakwe. Buku leyi nge Eager to Learn yi ri: “Tithelevhixini ti fanele ti ta ni xilemukiso xo fana ni lexi fole ri taka na xona, lexi lemukisaka vanhu leswaku ti nga va vavisa.”

Buku yin’wana yi vula leswaku leswi vana va swi lavaka ngopfu, i “nkarhi wa (ku hlaya ni ku dya mabulo), rirhandzu ni ku vukarhiwa.”

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Mindyangu Leyi Nga Ni Tindlela Letinene To Dyondza

Tindlela leti landzelaka ti nga pfuna mindyangu leswaku yi dyondza hi ndlela leyi humelelaka:

◼ Tinyike nkarhi wo tala wo vulavurisana ni vana va wena hi ndlela ya rirhandzu, naswona u nga rindzeli leswaku va endla leswi nga ehenhla ka matimba ya vona

◼ Ku va ni langutelo ra leswaku ku tirha hi matimba i xilotlelo xa leswaku munhu a humelela

◼ Ku tikarhata, ku nga ri ku tshama hi mavoko

◼ Ku heta nkarhi wo tala ekaya vhiki ni vhiki u dyondzisa vana va wena ni ku endla mintirho leyi katsaka ntirho-kaya wa xikolo, ku hlaya tibuku, ku tlanga swin’we, ku endla swilo mi ri swin’we tanihi ndyangu ni ku va dyondzisa mintirho yin’wana ya le kaya

◼ Ku pfunana ni ku seketelana eku tlhantlheni ka swiphiqo tanihi ndyangu

◼ Ku kandziyisa milawu leyinene leyi vekiweke endyangwini ni ku va pfuna leswaku va yi twisisa kahle

◼ Ku vulavurisana ka nkarhi ni nkarhi exikarhi ka vatswari ni vadyondzisi

◼ Ku kandziyisa ku kula hi tlhelo ra moya

[Xifaniso]

Vatswari, xana ma va dyondzisa vana va n’wina leswaku va rhandza ku hlaya?

[Xihlovo Xa Kona]

Rungula leri ri sekeriwe eka buku leyi nge Eager to Learn—Helping Children Become Motivated and Love Learning.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

Tindlela Ta Ku Antswisa Madyondzelo Ni Ku Tsakela Ku Dyondza

Swi Tsakele Loko u tsakela nchumu wo karhi, u ta wu hlaya. Buku leyi nge Motivated Minds—Raising Children to Love Learning yi boxa leswi landzelaka: “Vulavisisi byi kombisa leswaku loko vana va dyondza nchumu wo karhi hi ku va va wu rhandza, va dzika eka wona, va wu kambisisa kahle naswona va tinyika nkarhi lowu ringaneke wa ku wu tiva. Va phikelela, va lava tindlela letintshwa ta ku wu tiva naswona va ni nkhinkhi wa ku endla ntirho lowu va tiselaka ntlhontlho.”

Xiya Ndlela Leyi Ku Dyondza Swi Fambisanaka Ha Yona Ni Vutomi Mutsari tlhelo muleteri Richard L. Weaver II wa tsala: “Loko leswi u swi dyondzaka exikolweni swi fambisana kahle ni leswi u swi tivaka, sweswo swi ku pfula matihlo, kutani u swi twisisa kahle leswi u swi dyondzaka.”

Twisisa Loko vanhu va ringeta ku twisisa nchumu wo karhi, va kondletela vuswikoti bya vona byo anakanya ni byo tsundzuka swilo. Ku phindha-phindha xilo leswaku u xi tsundzuka i swa nkoka, kambe xa nkoka i ku xi twisisa kahle. Swivuriso 4:7, 8 yi ri: “Eka hinkwaswo leswi u swi kumaka, kuma ku twisisa. Byi xixime swinene, byi ta ku tlakusa.”

Yingiserisisa Buku leyi nge Teaching Your Child Concentration ya hlamusela: “Ku yingiserisisa i swa nkoka swinene emhakeni yo dyondza. [I] ka nkoka swinene lerova ku tekiwa ku ri xihlovo xa vutlhari, naswona ku tekiwa ku fambisana na byona.” Munhu a nga dyondzisiwa ku yingiserisisa. Ndlela ya nkoka i ku sungula ku dyondza, u tirhisa nkarhi wutsongo kutani u engetela nkarhi wa kona hakatsongo-tsongo.

Katsakanya Dok. Mel Levine, ebukwini yakwe leyi nge A Mind at a Time, u ri: “Swichudeni swo tlhariha hi leswi swi tivaka ku katsakanya timhaka. Ku katsakanya swi hunguta rungula ri va ritsongo, leswi endlaka leswaku swi olova ku ri tsundzuka. Vanhu lava nga ni vuswikoti byo tsala tinotsi va tirhisa endlelo leri, a va tsali xin’wana ni xin’wana.

Pimanisa Eka The Brain Book, Peter Russell u fanisa mikhumbulo ni xipikiri lexa ha gongondzeleke mikhumbulo leyi hundzeke. Hi ku komisa, u va ni matimba lamakulu ya ku tsundzuka loko u pimanisa swilo leswintshwa ni leswi ana se u swi tivaka. Loko u pimanisa swilo swo tala, u swi kota kahle ku tsundzuka.

Vona Hi Tihlo Ra Mianakanyo Swifaniso leswi nga lo dla, swi tshama nkarhi wo leha emianakanyweni. Hikwalaho, ringeta ku vona swilo hi tihlo ra mianakanyo loko swi koteka. Vatshila va mikhumbulo va tirhisa endlelo leri, hakanyingi va vumba swifaniso leswi tsakisaka leswaku va ta kota ku tsundzuka nchumu wo karhi.

Pfuxeta Eka tiawara ta 24, hi nga rivala ku fika eka 80 wa tiphesente ta swilo leswi hi swi dyondzeke. Loko hi pfuxeta hi ku komisa leswi hi swi dyondzeke, kutani hi swi endla hi siku, hi vhiki, hi n’hweti hambi ku ri endzhaku ka tin’hweti ta tsevu, hi ma antswisa ngopfu matimba ya hina ya ku tsundzuka, hi nga ha tsundzuka swilo hi mpimo wa kwalomu ka 100 wa tiphesente.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24]

Vatswari ni vadyondzisi va fanele va khomisana eku pfuneni ka vana leswaku va dyondza

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Ku dyuhala a ku fanelanga ku sivela munhu ku dyondza