Ku Tika Ka Vantshwa—I Xiphiqo Xa Misava Hinkwayo

KU TIKA ka vantshwa swi vuriwa ntungu. Kambe, xiphiqo lexi xi vonaka kahle leswaku i xikulu loko ku ehleketiwa hi ndlela leyi muntshwa la tikeke a chuheke ha yona. Entiyisweni, ku ta va ni ku cinca lokukulu evuton’wini bya yena loku nga ta khumba yena ni ndyangu wakwe ku katsa ni vanhu lava a va rhandzaka.

Vantshwa va le ka xiyimo lexi Bibele yi xi vulaka “vurhumbuki bya vuntshwa”—nkarhi lowu ku navela ka rimbewu ku vaka kukulu swinene. (1 Vakorinto 7:36) Kambe, hi ta va ho honisa loko ho ehleketa ntsena leswaku muntshwa u tike hikwalaho ka leswi a a nga tirhisi swisivela-mbeleko. Vumbhoni byi kombisa leswaku ku tika ka vantshwa ku katsa swiphiqo swo hlayanyana leswi rharhanganeke leswi khumbaka van’wana naswona swi va karhataka emintlhavekweni.

Swin’wana Leswi Endlaka Leswaku Vantshwa Va Tika

Nkambisiso wu kombisa leswaku vantshwa vo tala lava nga ni vana va huma emindyangwini leyi hahlukeke. Vantshwa vo tala lava tikeke va rilela ntsena ku va ni “mindyangu leyinene.” Entiyisweni, ku hohloka ka mindyangu ku nga endla leswaku vantshwa va tika. Nongonoko wo pfuna vantshwa lava kumeke vana wu kume leswaku hakanyingi “a va na vuxaka lebyinene ni vamana wa vona hi nga ha vuli vatata wa vona.” Anita, loyi a veke manana a ri ni malembe ya 18, u vula leswaku hambileswi mana wakwe a a wa a pfuka leswaku a n’wi kumela leswi a a swi lava, Anita a a titwa a ri ni gome hileswi a a nga ri na tatana.

Vanhwanyana van’wana va va vamanana va nga tekiwanga hikwalaho ka ku va va pfinyiwile. Eka van’wana, ntshikilelo lowu va vaka na wona wu va vangela mabibi ya mbilu lama nga vonakaka hi ku famba ka nkarhi hi ndlela leyi va hanyaka ha yona ya ku nga khathali hi vutomi. Hi xikombiso, Jasmine u pfinyiwe loko a ri ni 15 wa malembe. U ri: “Endzhaku ka sweswo, ndzi sungule ku ka ndzi nga ha vileli hi vutomi bya mina. Loko ndzi ri ni malembe ya 19, ndzi tikile.” Ku khomiwa ku biha hi tlhelo ra rimbewu na swona swi nga endla leswaku u titwa u ri xikangalafula. Jasmine u ri: “A ndzi titwa ndzi ri xikamba.” Anita u langutane ni xiyimo lexi fanaka: “Loko ndzi ri exikarhi ka malembe ya 7 na 11, ndzi khomiwe ku biha hi tlhelo ra rimbewu hi n’wana un’wana wa malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Ndzi tivengile. Ndzi tisorile.” Loko a ri ni malembe ya 17 u tikile.

Hi hala tlhelo, vantshwa van’wana va tika hikwalaho ka ku titshemba ngopfu ni ku rhandza swilo. Nicole, la tshahiweke eka xihloko lexi hundzeke u ri: “A ndzi anakanya leswaku ndzi tiva ngopfu naswona ndzi ni vuswikoti byo endla xin’wana ni xin’wana. Khombo ra kona, ndzi tlhele ndzi va ni vuswikoti byo endla n’wana.” Carol loyi na yena a veke manana a nga tekiwangiki loko a ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi, u hlanganyele rimbewu hikwalaho ko rhandza swilo. U ri: “A ndzi anakanya leswaku ndzi kayela swin’wana.”

Ku honisa vuyelo bya ku hlanganyela rimbewu na swona swi hoxa xandla emhakeni leyi. Hi ku ya hi vativi va swa ntshamisano Karen Rowlingson na Stephen McKay, le Britain, vantshwa van’wana “a va na vutivi lebyi kongomeke malunghana ni . . . leswi va faneleke va swi langutela loko va gangisana ni leswi ku tika swi vulaka swona.” Vantshwa van’wana a va swi xiyi leswaku ku hlanganyela rimbewu swi nga endla leswaku munhu a tika. Eka nkambisiso wun’wana, vantshwa lava kumaka vana “hakanyingi ku vikiwa leswaku va hlamala loko va tikuma va tikile hambileswi a va nga swi tirhisi swilo swo sivela mbeleko.”

Hambiswiritano, ku cinca ka langutelo malunghana ni timhaka ta rimbewu hi swona swi endlaka leswaku vantshwa vo tala va tika. Hi hanya eminkarhini leyi vanhu va “rhandzaka mintsako ku ri ni ku rhandza Xikwembu.” (2 Timotiya 3:1-4) Valavisisi va le Australia ku nga Ailsa Burns na Cath Scott va vula leswaku “etikweni, eka ta vukhongeri ni le ka mabindzu mhaka ya ku hlanganyela rimbewu ehandle ka vukati a ya ha soriwi ngopfu.” Ku kuma n’wana ehandle ka vukati a ka ha ri xipoyilo ku fana ni khale. Ematikweni man’wana vantshwa va nga ha teka ku kuma n’wana ku ri nchumu wa le henhla swinene kumbe swi va nyika timendlele!

Gome eMintlhavekweni

Loko u va manana wa ha ri muntshwa, a wu swi kumi hinkwaswo leswi a wu ehleketa leswaku u ta swi kuma. Loko vanhwanyana va kuma leswaku va tikile, hakanyingi va tsemeka nhlana. Vo tala va pfumela leswaku a va nga ha tivi ta vona. American Academy of Child and Adolescent Psychiatry yi ri: “Va tala ku hlundzuka, ku tivona nandzu ni ku ala ku langutana ni ntiyiso.” Hambiswiritano, ku ala ku langutana ni ntiyiso swi nga va ni khombo, tanihi leswi swi nga endlaka leswaku nhwanyana a nga swi lavi ku amukela vutshunguri lebyi lavekaka.

Loko Elvenia a kuma vuyelo lebyi vangiweke hi ku “tlanga” kakwe hi ku hlanganyela rimbewu u ri: “A ndzi chuhile.” Vanhwanyana vo tala lava tikeke a va na munhu loyi va nga tiphofulaka eka yena kumbe va ni tingana ku vulavula hi xiyimo xa vona. Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi van’wana va tivonaka nandzu naswona va chavaka ku tlula mpimo. Vantshwa vo tala lava tikeke va va ni gome lerikulu. Jasmine u ri: “A ndzi nga ri na mhaka ni vutomi, hambiloko ndzo fa a swi nga ri na mhaka.”a

Hambiswiritano, nhwanyana a nga ha tsemaka nhlana loko a ha ku swi twa, kambe u fanele a tiendlela swiboho leswikulu swo hlayanyana leswi khumbaka yena ni n’wana wakwe. Eka xihloko lexi landzelaka, hi ta bula hi ndlela leyi nhwanyana lontsongo a nga swi endlaka ha yona swiboho swa vutlhari.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Ku Tika Ka Vantshwa—I Mhaka Leyi Vavaka

Hambileswi xihloko lexi xi hlamuselaka xiyimo xa le United States, kambe xi kombisa swiphiqo swin’wana leswi vantshwa lava tikaka va langutanaka na swona emisaveni hinkwayo.

● Vanhwanyana va mune eka va khume va tika va nga si va ni malembe ya 20—lembe ni lembe vantshwa lava tlulaka 900 000 va tika.

● Vantshwa va kwalomu ka 40 wa tiphesente lava nga ni vana, va le hansi ka 18 wa malembe.

● Vana lava tswariweke hi vantshwa va tala ku xanisiwa ni ku honisiwa loko va pimanisiwa ni vana lava tswariweke hi vanhu lava kuleke.

● I vamanana va mune ntsena eka va khume lava nga ehansi ka malembe ya 18 lava hetaka xikolo.

● Vatatana va kwalomu ka 80 wa tiphesente a va va teki vamana wa vana va vona lava nga vantshwa.

● Ko va 30 wa tiphesente ntsena ta vamanana lava ha riki emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava tshamaka evukatini loko va tekiwe endzhaku ka loko va kume n’wana; hakanyingi lava tekiwaka va ha ri emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi a va tshami evukatini ku fana ni vavasati lava tekiwaka va ri ni kwalomu ka malembe ya 25 hi vukhale.

● Vana lava tswariweke hi vamanana lava ha riki vantshwa va tala ku velekiwa nkarhi wu nga si fika naswona va ri ni ntiko wa le hansi, va tala ku fa va ha ri tincece, va va mabofu, va fa tindleve, va va ni swiphiqo swo hefemula, va nga kuli kahle emiehleketweni, va va ni vuvabyi byo oma byongo, bya ku vaviseka ka byongo ni ku hapa.

[Xihlovo Xa Kona]

Ri tekiwe eka buku leyi nge Not Just Another Single Issue: Teen Pregnancy Prevention’s Link to Other Critical Social Issues, The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy, February 2002.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku Tika Ka Vantshwa eMisaveni Hinkwayo

BRAZIL: Xiviko xi kombise leswaku, “698 439 wa swinhwanyetana leswi nga ehansi ka malembe ya 19 swi kume vana hi 1998 swi tirhisa Brazilian State Health System . . . 31 857 wa swinhwanyetana leswi a ku ri vana lava nga exikarhi ka malembe ya 10 na 14, leswi handle ko kanakana swi vaka swa ha ri switsongo ngopfu leswaku swi nga kuma vana.”—Folha de S. Paulo, August 25, 1999.

BRITAIN: “Britain ri na nhlayo ya le henhla ya vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava kumaka vana ematikweni ya le Yuropa Vupela-dyambu . . . A ku ri na kwalomu ka 90 000 wa vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi lava tikeke eNghilandhi hi 1997. Kwalomu ka vana vanharhu eka va ntlhanu va tswariwile (56 000) naswona 90 wa tiphesente ta vana lava kumeke vana hi 1997 a va nga tekiwanga (kwalomu ka 50 000).”—Lone Parent Families, 2002.

MALAYSIA: “Nhlayo ya vana lava tswariwaka hi vanhu lava nga tekanangiki yi andzile ku sukela hi 1998 laha vamanana vo tala ku nga vantshwa.”—New Straits Times–Management Times, April 1, 2002.

RHAXIYA: “Kwalomu ka n’wana un’we eka vanharhu lava tswariweke eRhaxiya n’wexemu va tswariwe hi vamanana lava nga tekiwangiki, ku nga nhlayo leyi yi phindhekeke kambirhi eka nhlayo ya malembe ya khume lama hundzeke naswona tinhlayo ta hulumendhe ti kombisa leswaku nhlayo leyi a yi si tshama yi va kona ku sukela eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Vana lava tlulaka 40 wa tiphesente va tswariwe hi vantshwa.”—The Moscow Times, November 29, 2001.

UNITED STATES: “Ku nga khathariseki ku ehla ka nhlayo ya vantshwa lava tikaka sweswinyana, vanhwanyana va mune eka va khume va tika kan’we va nga si fika eka 20 wa malembe.”—Whatever Happened to Childhood? The Problem of Teen Pregnancy in the United States, 1997.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Loko vatswari va hambana, swi endla leswaku vantshwa va va ekhombyeni lerikulu ra ku kuma khwiri

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Vantshwa van’wana a va swi xiyi leswaku ku hlanganyela rimbewu swi nga endla leswaku munhu a tika

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ku tika ku khumba ngopfu nhwanyana ni vanhu lava a va rhandzaka