Makhombo Yo Hlongorisa Ku Saseka

UNGA ku vona njhani ku saseka ka xiviri? Van’wana va ehleketa leswaku ku saseka ku ya hi munhu. Hakanyingi vanhu va hlamusela vumbhurhi hi ku ya hi mavonelo ya vona. Ku tlula kwalaho, mavonelo lama tolovelekeke i ya leswaku ku saseka swi ya hi ndhavuko ni hi tinguva.

Jeffery Sobal, profesa wa sayense ya ta swakudya eYunivhesiti ya Cornell, eU.S.A., u ri: “Eka lembe-xidzana ra vu-19, vanhu vo tala a va teka ku nyuhela ku ri xikombiso xa leswaku munhu i wa xiyimo xa le henhla. Loko munhu a nyuherile a a tekiwa tanihi loyi a fuweke ni la hanyeke kahle, kasi la laleke a a tekiwa a ri xisiwana lexi tsandzekaka ku kuma swakudya leswi eneleke.” Swifaniso swa vampfampfarhuti vo tala enkarhini wolowo a swi kombisa mhaka yoleyo—vavasati vo tala a va kombisiwa va nyuherile emavokweni, emilengeni, enhlaneni ni le mindzhumbini. Naswona swifaniso swo tala a swi kombisa leswaku munhu wo saseka hi lowo nyuhela.

Mhaka yoleyo ya ha ri kona ninamuntlha, hambileswi ku saseka ku nga fambisaniki ntsena ni ku nyuhela kumbe ku lala. Ninamuntlha, eka mindhavuko yin’wana ya le Dzongeni wa Pacific, ku nyuhela ngopfu ku tekiwa ku ri ka nkoka. Etindhawini tin’wana ta Afrika, vavasati lava lunghekeleke ku tekiwa va ya etindhawini leti va fikaka va phameriwa swakudya swo nyuherisa hi xikongomelo xa leswaku va ta languteka va sasekile. N’wini wa ndhawu yo tihungasa nivusiku wa le Nigeria u ri: “Wansati wa laha Afrika u fanele ku va a nyuherile . . . Hi kona ku saseka ka yena. Ndhavuko wa hina wu lava sweswo.” Nakambe ku nyuhela ku tekiwa ku ri ka nkoka emindhavukweni yo tala ya le Spaniya.

Kambe etindhawini tin’wana to tala a swi tano. Ha yini? Van’wana va vula leswaku loko mhaka ya ku xaviselana ka matiko yi ya yi andza naswona tifeme ti endla leswaku ku va ni mphakelo lowukulu wa swakudya, lava xiyimo xa le “hansi” a va kuma swakudya leswi eku sunguleni a swi dyiwa hi swigwili ntsena. Xisweswo, hakatsongo-tsongo vanhu a va nga ha ku rhandzi ku nyuhela. Hi hala tlhelo, vukhongeri byin’wana byi kholwa leswaku ku nyuhela ngopfu ku fambisana ni makolo, sweswo swi endla leswaku ku nyuhela ku vengiwa. Nakambe, mavabyi lama fambisanaka ni ku nyuhela lawa van’wasayense va vulaka leswaku ma vangiwa hi ku nyuhela na wona ma endle leswaku ku nyuhela ku vengiwa. Leswi ni swin’wana swi hoxe xandla eka ku cinca ka mavonelo ya vanhu malunghana nileswaku munhu wo saseka hi lowa njhani naswona se ku hundze malembe yo tala va ehleketa leswaku munhu wo lala hi yena wo saseka.

Swihaxa-mahungu swi hoxe xandla swinene eku hangalaseni ka vonelo leri. Vanhu lava humelelaka eka swinavetisi ni le ka thelevhixini hakanyingi i vanhu vo lala, va miri ya mimpfi. Ndlela leyi va langutekaka ha yona yi endla leswaku vanhu va vona onge swi ta va fambela kahle loko va tirhisa leswi navetisiwaka hi vanhu vo tano. Swi tano ni hi vatlangi va tifilimi ni va le ka TV lava dumeke.

Xana leswi swi va ni nkucetelo wihi eka vanhu lava tolovelekeke, ku katsa ni le ka vantshwa? Xihloko xin’wana xa sweswinyana lexi vulavulaka hi ku languteka ka munhu xi kombisa leswaku “loko vavasati va le Amerika va thwasa exikolweni xa le henhla, va ta va va tirhise tiawara ta 22 000 va ri karhi va hlalela thelevhixini.” Enkarhini wolowo, va ta va va vone swifaniso swo tala ngopfu swa vavasati lava ku vuriwaka leswaku va ni mimiri leyi “hetisekeke.” Xihloko xa kona xa engetela: “Hikwalaho ko vona swifaniso leswi hi ku phindha-phindha, vavasati va vona onge miri wo tano wu endla leswaku munhu a va ni ndhuma, ntsako, rirhandzu naswona swilo swi n’wi fambela kahle.” Kutani a swi hlamarisi leswi loko va heta ku vona swifaniso sweswo swa vanhu volavo eka magazini, vanhwanyana va 47 wa tiphesente lava kamberiweke va titweke va boheka ku hunguta miri, kasi a ko va 29 wa tiphesente ntsena lava a va nyuhele ngopfu.

Tifeme ta fexeni na tona ti hoxa xandla eka ndlela leyi vanhu va langutaka ku saseka ha yona. Jennifer, loyi a tirhaka ku navetisa swiambalo eDorobeni ra Mexico, le Venezuela, u ri: “Ntirho wa wena i ku languteka kahle, naswona namuntlha sweswo swi vula ku lala.” Munavetisi un’wana wa le Furwa la vuriwaka Vanessa, u ri: “A hi vona va ku susumetelaka leswaku u lala, kambe hi wena u titwaka u boheka ku va wo lala. Ku lala i ntungu lowu hlaseleke misava hinkwayo.” Eka nkambisiso lowu endliweke eka vanhwanyana, 69 wa tiphesente va vula leswaku tifexeni leti kombisiwaka eka timagazini ti lawula ndlela leyi va tekaka ku saseka ha yona.

Kambe a hi vavasati ntsena lava ku vuriwaka leswaku va hlongorisa “ku saseka.” Phepha-hungu ra le Mexico ra El Universal ri ri: “A ku si tshama ku va ni swilo swo tala swonghasi swo sasekisa vavanuna.”

Xana “Ku Saseka” Ku Nga Ha Tisa Vuyelo Lebyinene?

Hikwalaho ko lava “ku saseka,” vanhu vo tala va endle vuhandzuri bya ku tivatla xikandza. Vutshunguri lebyi a bya ha durhi ngopfu naswona se byi endliwa hi tindlela to hambana-hambana. Xana ku tivatla xikandza swi sungule njhani?

Hi ku ya hi Encyclopædia Britannica, vutshunguri bya manguva lawa bya ku tivatla xikandza byi sungule emalembeni lama landzeleke Nyimpi yo Sungula ya Misava, loko ku endliwa matshalatshala yo pfala timbanga leti vangiweke hi nyimpi. Ku sukela kwalaho, vutshunguri lebyi byi ve matshungulelo ya nkoka yo lulamisa nhlonge leyi tshweke hi ndzilo, yi boxiweke timbanga letikulu ni vulema lebyi munhu a tswariweke na byona. Hambiswiritano, hilaha Britannica yi vulaka hakona, vuhandzuri bya ku tivatla xikandza hakanyingi byi “endliwa ntsena eka vanhu lava hanyeke kahle lava lavaka ku tisasekisa.” Hi xikombiso, nhompfu yi nga ha akiwa vuntshwa, ku nga ha hungutiwa tinyama loko ti tele ngopfu exikandzeni ni le nhan’wini, ku nga ha hungutiwa mpimo wa tindleve, ku nga ha hungutiwa mafurha ekhwirini ni le mindzhumbini, ku nga ha engeteriwa swirho swin’wana swa miri hambi ku ri nkava wu nga ha “sasekisiwa.”

Hambiswiritano, ku vuriwa yini hi vanhu lava hanyeke kahle lava hoxaka vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ko lava ku tisasekisa? Xana va nga ha langutana ni makhombo wahi? Angel Papadopulos, matsalana wa Nhlangano wa Vuhandzuri bya ku Tivatla Xikandza ni ku Pfuxeta Miri u vula leswaku minkarhi yin’wana vuhandzuri lebyi byi endliwa hi vanhu lava nga leteriwangiki kahle, leswi vangaka makhombo lamakulu. Ku ni titliliniki leti nyikaka vanhu mirhi leyi nga ni khombo leswaku va hunguta ku nyuhela ka vona. Eku sunguleni ka lembe ra 2003, phepha-hungu rin’wana ri vike leswaku mabindzu ya vutshunguri byo tisasekisa ma vange xisandzu eXihlaleni xa Canary, laha madzana ya vavasati va endliweke vuhandzuri lebyi nga ni khombo.a

Vavanuna na vona va nga phasiwa hi ntlhamu wa ku hlongorisa “ku saseka.” Van’wana va heta tiawara to tala va ri eku jimeni, va aka ni ku tiyisa misiha ya mimiri ya vona. Magazini lowu nge Milenio wu ri: “Eku heteleleni, a va ha ri na nkarhi ni vanhu van’wana.” Ku lwa ka vona hi matimba leswaku va va ni misiha ku endla leswaku vanhu vo tala va tirhisa mirhi leyi nga vavisaka miri, ku katsa ni ti-steroid.

Ku karhateka ngopfu hi ndlela leyi munhu a langutekaka ha yona ku hoxe vanhwanyana van’wana ekhombyeni ra vuvabyi byo nyenya swakudya, bya makolo ni bya ku chava ku dya. Van’wana va tirhisa mirhi kumbe tiphilisi leti ku vuriwaka leswaku ti ta va pfuna ku hunguta miri hi ku hatlisa kambe ti nga amukeriwiki hi mavandla ya rihanyo. Ku tirhisa swilo swo tano swi nga va ni makhombo lamakulu.

Ku karhateka hi ku saseka a swo helela ntsena eka ndlela leyi munhu a langutekaka ha yona. Dok. Katherine Phillips wa le Yunivhesiti ya Brown, eU.S.A., u vula leswaku vanhu lava karhatekeke ngopfu hi ndlela leyi va langutekaka ha yona va nga khomiwa hi vuvabyi bya byongo lebyi vuriwaka dysmorphic, laha muvabyi a karhatekaka ngopfu hi ndlela leyi a langutekaka ha yona, a ehleketa leswaku u swarhile hi ndlela yo karhi. Vuvabyi lebyi byi nga hlasela munhu un’we eka va-50. Vanhu va kona “va nga ha kholwa leswaku va swarhile kutani va tihambanisa ni vanghana swin’we ni vanhu lava va va rhandzaka. Va nga ha khomiwa hi gome kutani va va ni mboyamelo wo lava ku tidlaya.” Phillips u tshaha xikombiso xa nhwanyana un’wana wo saseka loyi a a ri ni xirhumbana lexitsongo enhlongeni kambe a vona onge xikandza xa yena xi ni swivati swo tala. Leswi a a nga lavi ku voniwa hi vanhu, u tshike xikolo a ri eka gredi ya vunhungu.

Xana ndlela leyi munhu a langutekaka ha yona i ya nkoka ngopfu lerova a nga kala a ehleketa ku tidlaya hikwalaho ko lava “ku saseka”? Xana ku kona ku saseka ka nkoka swinene loku munhu a faneleke a tikarhatela ku va na kona?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Eka vanhwanyana va 69 wa tiphesente, tifexeni leti kombisiwaka hi vanhu lava nga ni ndhuma eka timagazini hi tona ti lawulaka ndlela leyi va tekaka ku saseka ha yona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Swinavetisi swi ni nkucetelo lowukulu emhakeni ya ndlela leyi ku saseka ku tekiwaka ha yona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Van’wana va tivavisile hi ku endla vuhandzuri lebyikulu ngopfu byo tisasekisa

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Van’wana va endla matshalatshala lamakulu leswaku va languteka hi ndlela leyi va rhandzaka ha yona