Madokodela Ma Langutana Ni Ntshikilelo
“Mpatswa lowuntshwa wu te eka mina wu ri ni ntshembo lowu tiyeke wa leswaku a ndzi ta pfuna n’wana wa wona loyi a ha ku velekiwa. Loko ndzi ri karhi ndzi n’wi kambela, ndzi twe ku vava ngopfu. Vuvabyi bya yena a byi nga tshunguleki. Anakanya ndlela leyi a ndzi titwa ha yona loko ndzi byela vatswari lava lavantshwa leswaku n’wana wa vona u ta tshama a ri bofu. Loko ndzi ri karhi ndzi va heleketa va huma ekamareni ro kambelela eka rona, ndzi titwe ndzi tshikilelekile. Kambe ku nga ri kungani ku nghene muvabyi un’wana, a a langutele leswaku ndzi n’wi xeweta ndzi ri karhi ndzi n’wayitela! Sweswo swi vanga ntshikilelo.”—Dokodela wa mahlo eAmerika Dzonga.
HAKANYINGI vavabyi a va ehleketi ku twa swiphiqo swa dokodela loko va ya eka yena. Muvabyi u anakanya hi ku kuma mpfuno lowu a wu lavaka. Xisweswo, a hi vangani vanhu lava swi xiyaka leswaku madokodela ma ni ntshikilelo.
I ntiyiso leswaku hinkwerhu hi fanele hi langutana ni ntshikilelo, naswona ntirho wa vudokodela a hi wona ntsena wu vangaka ntshikilelo. Tanihi leswi hinkwerhu hi katsekaka eka vuxaka bya dokodela ni muvabyi hi tindlela to karhi, i swa nkoka leswaku hi twisisa ntshikilelo lowu madokodela ma vaka na wona ni ndlela leyi wu ma khumbaka ha yona.
Madokodela ma sungula ku va ni ntshikilelo loko ma ha lwela ku pasa kahle leswaku ma ta amukeriwa exikolweni xa vudokodela. Kambe loko munhu a sungula ku dyondzela vudokodela, mintlhaveko yakwe yi khumbeka hi ndlela leyi a nga ta ka a nga yi rivali. I ku sungula ka endlelo leri nga ta cinca mintlhaveko ya xichudeni ni mahanyelo ya xona.
Ku Dyondzela Vudokodela—Swa Chavisa
U nga ha nghenisiwa ekamareni leri nga ni swirho swa miri eka vhiki ra wena ro sungula exikolweni xa vudokodela. Swi nga ha endleka swichudeni swo tala a swi nga si tshama swi vona ntsumbu. Ku vona mintsumbu leyi nga byambula, leyi tsemeleriweke hi tindlela to hambana-hambana leswaku u vona swirho swa munhu kahle swi nga ha ku nyenyetsa. Swichudeni swi boheka ku dyondza tindlela to tiyiselela swiyimo swo tano. Hakanyingi swi tlanga hi ku thya mintsumbu mavito yo hlekisa. Nchumu lowu nga rhandzekiki kumbe lowu nga xiximekiki eka vanhu van’wana hi wona wu nga wa nkoka eka swichudeni leswi nga laviki ni ku tiva leswaku ntsumbu wa kona a wu ri wa mani.
Ma tlhela ma dyondzisiwa ku kambela vavabyi exibedlhele. Vanhu vo tala a va anakanyi hi ku koma ka vutomi kukondza va va eka malembe ya le xikarhi. Kambe madokodela ma langutana ni vuvabyi lebyi nga tshungulekiki ni rifu ma ha ri evuntshweni bya wona. Un’wana u hlamusele ntokoto wa yena wo sungula exibedlhele tanihi “nchumu lowu nyenyetsaka ngopfu.” Ematikweni lama fuweke ni lama nga evuswetini swichudeni swi nga ha twa ku vava loko swi sungula ku vona leswaku hakanyingi vavabyi a va byi kumi vutshunguri lebyi lavekaka hikuva va nga ri na mali leyi eneleke.
Xana madokodela lama ha ku thwasaka ma langutana njhani ni ntshikilelo? Hakanyingi lava tirhaka eka swa vutshunguri va kombetela eka vavabyi tanihi swilo leswaku va nga twi ku vava. Ematshan’weni yo kombetela eka munhu la lavaka mpfuno, vatirhi va swa vutshunguri va nga ha ku, “Dokodela, ku ni nenge wa tafula lowu tshovekeke ekamareni ra vumbirhi.” Leswi swi nga ha twala swi hlekisa loko u nga swi tivi leswaku va vulavula ha yini.
Matshimbi Ya Ntwela-vusiwana
Madokodela ma leteriwe ku fana ni van’wasayense, kambe eka vo tala ntirho wa vona wu katsa ngopfu ku vulavula ni vavabyi. Madokodela man’wana ma titwa ma nga swi lunghekelanga ku hlakulela vuxaka lebyinene exikarhi ka dokodela ni muvabyi. Hilaha swi kombisiweke hakona eku sunguleni, nchumu lowu tikaka swinene eka dokodela i ku byela munhu mahungu yo vava. Man’wana ma fanele ma swi endla siku ni siku. Vanhu lava weriweke hi makhombo hakanyingi va lava ku hlamusela ndlela leyi va vavisekeke ha yona naswona madokodela ma languteriwa leswaku ma yingisela. Ku tirhana ni vanhu lava karhatekeke, lava chuheke swi karharisa ngopfu lerova madokodela man’wana ma khomiwa hileswi namuntlha swi vuriwaka matshimbi ya ntwela-vusiwana.
Loko a tsundzuka masiku ya vuntshwa bya yena, dokodela un’wana wa le Canada u tsale a ku: “Ntirho a wu lo vuya: vanhu lava lavaka mpfuno va lava nkarhi wa mina; vanhu lava tshikileriweke va lava ku hunguta ntshikilelo wa vona; vanhu lava vabyaka va lava mpfuno wa mina; vanhu lavo tlharihela etlhelo va lava mpfuno hi nkani; vanhu va ta eka mina va lava ku ndzi vona; vanhu va ndzi sindzisa leswaku ndzi ya eka vona; vanhu va ndzi bela tiqingho loko ndzi ri ekaya—hambiloko ndzi etlele. Vanhu va ndzi lava nkarhi hinkwawo. A ndzi swi lava ku va pfuna, kambe a swi tika ngopfu.”—A Doctor’s Dilemma, hi John W. Holland.
Xana ntshikilelo wa hunguteka loko dokodela a ya a kula? Hi xitalo ku kuma xikhundlha swi tisa vutihlamuleri byo tala. Hakanyingi ku fanele ku endliwa swiboho leswi katsaka rifu ni vutomi hi xihatla, nkarhi wun’wana ku nga ri na rungula leri eneleke. Dokodela wa le Britain u ri: “Loko ndza ha ri ntsongo, a swi nga ndzi karhati, tanihi leswi swi nga va toviki helo vantshwa ku chayela hi vusopfa. Kambe loko u kula, u teka vutomi byi ri bya risima swinene. Sweswi ku endla swiboho swa vutshunguri swa ndzi tikela swinene ku tlula eku sunguleni.”
Xana ntshikilelo wu ma khumba njhani madokodela? Mukhuva wo ka u nga khathali hi vanhu wu nga ha hundzela ni le kaya. Swi nga tika ku swi papalata. Madokodela man’wana ma ni ntwela-vusiwana swinene eka vavabyi. Kambe ma ta wu kombisa ku fikela kwihi wona ma nga vaviseki? Lexi i xiphiqo lexikulu lexi madokodela ma langutaneke na xona.
Ku Tirha Ni Vavabyi Lava Omeke Tinhloko
Loko ma vutisiwa hi ntshikilelo lowu vaka kona exikarhi ka dokodela ni muvabyi, hakanyingi madokodela ma rhanga hi ku hlamusela hi vavabyi lava omeke tinhloko. Kumbexana vo fana ni lava wa va tiva.
Wo sungula, ku ni muvabyi loyi a dyaka nkarhi, hi ku khoma la a tshika, a nga bi nhloko ya mhaka. Kasi ku ni muvabyi loyi a belaka dokodela riqingho nivusiku kumbe hi mahelo-vhiki a sindzisa leswaku a n’wi vona ku nga ri na swivangelo swa xihatla kumbe a sindzisa leswaku dokodela a n’wi nyika murhi lowu a a nga lavi ku n’wi nyika wona. Nakambe ku ni muvabyi loyi a nga tshembiki dokodela. Vanhu van’wana va kambisisa rungula leri nga va pfunaka malunghana ni mavabyi ya vona, kumbexana eka Internete naswona sweswo swi nga pfuna. Kambe nkambisiso wo tano wu nga endla leswaku va nga ha ma tshembi madokodela lama va teke eka wona. Swi nga ha endleka dokodela a nga ri na wona nkarhi wo hlamusela mimbuyelo ni makhombo hinkwawo ya leswi munhu yoloye a swi kumeke loko a endla ndzavisiso. Dokodela u hela matimba loko muvabyi a nga n’wi tshembi lerova a nga ha swi lavi ku khomisana kahle na dokodela. Xo hetelela, ku ni muvabyi loyi a nga ni ximbilwa-mbilwana. U tirhisa murhi kambirhi kanharhu, kutani a wu tshika a ya lava switsundzuxo kun’wana a nga si tiva nileswaku wa n’wi pfuna kumbe e-e.
Hambiswiritano, ematikweni man’wana, ntshikilelo wa madokodela a wu vangiwi ngopfu hi muvabyi kambe wu vangiwa hi gqweta.
Ku Tirhisa Mirhi Hi Ndlela Ya Leswaku U Nga Mangaleriwi
Matiko yo tala ma kombisa leswaku nhlayo ya ku mangaleriwa ka madokodela hi tindlela ta vukungundzwana ya andza. Magqweta man’wana ma mangalela ni swilo leswi nga vuliki nchumu leswaku ma ta kuma mali. Presidente wa Vandla ra ta Rihanyo ra le Amerika u te: “Sweswo swi endla leswaku mali ya ndzindza-khombo yi engeteleka ngopfu. Milandzu leyi yi vanga maxangu man’wana. Loko dokodela a mangaleriwa swi nga fanelanga a nga ha twa ku vava ngopfu—swi n’wi khomisa tingana, swi n’wi dyela nkarhi, . . . swi n’wi vangela ntshikilelo ni ku endla leswaku a tshama a karhatekile.” Madokodela man’wana ma hetelele ma tidlayile.
Hikwalaho, madokodela yo tala ma “tshungula hi ndlela leyi nga ta endla leswaku ma nga mangaleriwi,” ma endla swiboho leswi nga ta ma sirhelela ehubyeni ematshan’weni ya leswi nga pfunaka muvabyi. Physician’s News Digest yi te: “Ku tshungula u ri karhi u vona leswaku u nga tisirhelela njhani sweswi i tshamela maxelo.”
Tanihi leswi ntshikilelo wa madokodela wu yaka wu nyanya, yo tala ya tivutisa leswaku vumundzuku byi ma khomele yini. Vavabyi vo tala va tivutisa xivutiso lexi fanaka, loko va ri karhi va vona ku nyanya ka mavabyi yo karhi ku nga khathariseki nhluvuko lowu nga kona eka swa vutshunguri. Xihloko lexi landzelaka xi ta nyikela nhlamuselo ya xiviri ya vumundzuku bya madokodela ni vavabyi.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 20]
KU TIRHISANA NI DOKODELA WA WENA
1. Tirhisa nkarhi wa wena hi vutlhari hi ku va u lunghiselela ndlela leyi u nga ta hlamusela swiphiqo swa wena hinkwaswo ha yona kambe hi ku komisa, u sungula hi leswi ku karhataka ngopfu
2. U nga beli dokodela wa wena riqingho hi nkarhi lowu nga riki wa ntirho loko ku nga ri na xilaveko xa xihatla
3. Lehisa mbilu. Ku kuma leswaku u khomiwe hi yini ni ku kuma ndlela yo ku tshungula swi lava nkarhi
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 21]
‘HAMBI KU RI KU TSHUNGULA MAVABYI LAMA TOLOVELEKEKE SWI NGA KU TSAKISA’
“Ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka madokodela lama nga kona laha ni ya le matikweni lama hluvukeke swinene. Endhawini leyi, ku dyondzela ntirho swi tekiwa ku ri ku balekela vusiwana, naswona ku dyondzela vudokodela swi rhandziwa ngopfu. Ku ni madokodela yo tala kambe mintirho ya kayivela. Hikwalaho ka sweswo, madokodela ma hakeriwa mali yitsongo. A hi vangani va swi kotaka ku hakela dokodela leswaku a ta va kambela kahle a ri swakwe. Ndzi tirha exibedlhele xa khale lexi nga ni lwangu leri pfutaka ni switirhisiwa leswi tolovelekeke. Hi ni madokodela mambirhi ni vaongori va ntlhanu. Hi pfuna vanhu va 14 000.
“Minkarhi yin’wana vanhu va anakanya leswaku a ndzi va kambeli hi ndlela leyi faneleke, kambe loko u yimeriwe hi vavabyi va 25, a wu nge swi koti ku va kambela nkarhi wo leha. Nilokoswiritano, ku tshungula vanhu swa ndzi tsakisa, hambi ku ri ku tshungula mavabyi lama tolovelekeke. Hi xikombiso, vamanana va tala ku tisa vana va vona lava nga wundlekangiki kahle, lava heleke mati hikwalaho ka nchuluko. Mahlo ni swikandza swa vona swi va swi tsanile. Ndzi byela vamanana ndlela yo tirhisa mimunyu leyi pfunaka ku engetela mati emirini, mirhi leyi lwaka ni switsongwatsongwana ni swidlaya-switsongwatsongwana. Loko se swi sungula ku tirha, vana va sungula ku dya nakambe. Endzhaku ka vhiki a wu nge he n’wi tivi n’wana yoloye—mahlo ma va ma xalamukile, a n’wayitela ni ku tlanga. Ntsako lowu vaka kona hi mintokoto yo fana ni leyi wu endla leswaku ndzi rhandza ku va dokodela.
“Ku sukela evutsongwanini a ndzi anakanya hi ku pfuna vanhu lava vabyaka. Kambe ku dyondzela vudokodela swi ndzi cince hi ndlela leyi a ndzi nga yi langutelanga. Ndzi vone vanhu va fa hikwalaho ko pfumala hambi swi ri swimalana swa leswaku va kuma vutshunguri lebyi lavekaka. A ndzi boheka ku swi ba hi makatla leswaku ndzi nga tshikileleki. Ndzi sungule ku twisisa ntwela-vusiwana wa Xikwembu loko ndzi kombiwe eBibeleni leswi endlaka leswaku vanhu va xaniseka naswona swi ndzi pfune leswaku ndzi tlhela ndzi va ni ntwela-vusiwana eka van’wana. Kutani ndzi sungule ku tlhela ndzi rila.”
[Swifaniso]
Dok. Marco Villegas u tirha edorobeni ra le makaya le Amazon eBolivia