Tintshava—Ti Le Khombyeni

“Un’wana ni un’wana a nga vuyeriwa loko o tiyiseka leswaku tintshava ti tshama ti hlayisekile leswaku ti ta kumiwa hi switukulwana swo tala leswi taka.”—KOFI ANNAN, MURHANGERI-NKULU WA NHLANGANO WA MATIKO.

LOKO u ehleketa hi tintshava, u ehleketa hi nchumu lowukulu, lowu nga tsekatsekiki. I yini lexi nga xungetaka swihontlovila leswi? Van’wana a va nge swi kholwi leswaku tintshava ti le khombyeni. Kambe ntiyiso hileswaku, tintshava ta hina ti le khombyeni. Vasirheleri va swilo swa ntumbuluko va boxa swiphiqo swo hlayanyana leswi nga ha vavisaka ikholoji ya tintshava. Swiphiqo leswi hinkwaswo i swikulu, naswona swa nyanya. Ehleketa hi swiphiqo swin’wana leswi xungetaka tintshava.

◼ MINTIRHO YA NHLUVUKISO. Tindhawu ta tintshava leti endlaka kwalomu ka 25 wa tiphesente ti le khombyeni ro onhiwa hikwalaho ka magondzo, migodi, ku celeriwa ka tiphayiphi, madamu ni mintirho yin’wana ya ku hluvukisa tiko leyi kunguhateriweke malembe ya 30 lama taka. Ku akiwa ka magondzo ku nga vanga nkhukhulo wa misava etindhawini leti rhelelaka ngopfu, naswona magondzo lawa ma endla leswaku vanhu lava tsemaka mirhi va kuma ndlela yo nghena enhoveni, kasi vona va nga ha onha ngopfu. Migodi yin’wana yi humesa kwalomu ka khume ra magidi ya timiliyoni ta tithani ta nhumbu (ore), yo tala yi kumeka etintshaveni, naswona swi tele ngopfu swilo leswi yimburiwaka ivi swi lahliwa loko ku ri karhi ku ceriwa leswin’wana.a

◼ KU KUFUMELA KA MISAVA. Worldwatch Institute yi ri: “Malembe ya kaye lawa a ma kufumela ngopfu ma sungule hi 1990. Naswona vanhu lava khumbekeke ngopfu hi lava tshamaka etintshaveni. Ayisi leyi fambaka yi sungule ku n’oka, naswona gamboko ya le tintshaveni ya hunguteka—hi ku ya hi van’wasayense, leswi swi ta khumba mati lama hlengeletaneke kutani swi vanga ku hirimuka ka misava. Sweswi mati ya mativa yo tala ya le Himalaya ma nga ha phohla kutani ma vanga tindhambhi leti nga ni khombo, ku nga nchumu lowu endlekeke ko hlayanyana eka makume yo hlayanyana ya malembe lama hundzeke.

◼ KU RIMELA NON’WINI. Ku tala ka vanhu ku endla leswaku vanhu va rima etindhawini leti nga bindzuriki. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, kwalomu ka hafu ya tindhawu ta tintshava ta le Afrika sweswi ti tirhiseriwa ku rima kumbe madyelo ya swifuwo—khume ra tiphesente i ya ku rima kasi 34 wa tiphesente i madyelo. Hakanyingi, u kuma nileswaku a yi vuyi mali leyi munhu a yi tirhiseke loko a rima, tanihi leswi tindhawu leti ti nga riki tinene leswaku ku byariwa eka tona.b Tihomu ta byi dlaya byanyi loko ti dya ko tala endhawini yin’we. Nkambisiso wa sweswi wu komba leswaku ko va tiphesente tinharhu ntsena ta tintshava hinkwato leti nga kahle loko ti tirhiseriwa swa vurimi.

◼ NYIMPI. Ku andza ka tinyimpi ta xin’wana-manana ka sweswinyana ku onhe tindhawu to tala ta tintshava. Vapfukeri va tirhisa tintshava tanihi govela ra nyimpi. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi vula leswaku tindhawu ta tintshava ta le Afrika leti endlaka 67 wa tiphesente ti “hlaseriwe hi tinyimpi.” Tlhandlakambirhi, tin’wana ti ve masimu ya xidzidzirisi xa narcotic, leswi hakanyingi swi vangaka tinyimpi ni ku onhiwa ka mbango.

Xana Ku Fanele Ku Tekiwa Magoza Man’wana?

Mimbuyelo ya ku onhiwa ka tintshava se ya vonaka. Tindhambhi, ku hirimuka ka misava ni ku kayivela ka mati ko va swikombiso swin’wana swa leswaku swi kona leswi nga fambiki kahle. Tihulumendhe se ta swi vona. Se ku sunguriwe tsima ra ku byala misinya nakambe, naswona swi yirisiwile ku tsema misinya etindhawini tin’wana. Ku ni tindhawu tin’wana ta tiko leti sirheleriwaka hikwalaho ka ku saseka ka tona ni swiharhi leswi nga ekhombyeni leswi kumekaka eka tona.

Hambi ku ri tindhawu leti sirheleriweke, ti va ekhombyeni ro onhiwa. (Vona bokisi leri nge “Tindhawu Tin’wana Leti Fuweke Leti Sirheleriweke Ta Ntumbuluko.”) Rivilo leri swilo swa ntumbuluko swi helaka ha rona i xikombiso xa leswaku ha tsandzeka ku sirhelela tintshava. Vativi va swi tiva swiphiqo leswi, kambe a ku si tekiwa magoza lamakulu ngopfu yo sirhelela nhova leyi nga si onhiwaka. E. O. Wilson, mutivi wa ta vutomi la dumeke u ri: “Vutivi lebyi hi nga na byona hi sayense bya ndzi khutaza, kambe ndzi hetiwa matimba hi ku onheteriwa ka swihlovo swa nkoka swa swilo swo hambana-hambana swa ntumbuluko leswi hanyaka.”

Xana ku nyamalala ka swilo swin’wana swa ntumbuluko i swa nkoka ngopfu? Hi ku ya hi vativi vo tala va ta vutomi, vanhu va vuyeriwa ngopfu loko ku hlayisiwa swilo swa ntumbuluko. Hi xikombiso, va kombetela eka swiluva swa pinki leswi kumekaka le tindhawini leti tlakukeke ta le Madagascar, ku nga ndhawu leyi nga ni swilo swo tala swa ntumbuluko. Ximilana lexi xi pfunile swinene eku lweni ni vuvabyi bya khensa ya tisele ta ngati. Tlhandlakambirhi, hi makume ya malembe, murhi wa cinchona lowu kumekaka le Tintshaveni ta Andes, wu tirhisiwe ku endla khwinini ni mirhi yin’wana yo tshungula malariya. Swimilana swin’wana swo tala leswi kumekaka etintshaveni swi pfunile ku tshungula vanhu vo tala. Phela, mirhi yin’wana leyi kumekaka etintshaveni ya mila ni le tindhawini leti nga riki tintshava. Kambe, loko ko onheteriwa tintshava to tala, munhu a nga ha lahlekeriwa hi swihlovo swin’wana swa mirhi ni leswi wundlaka miri leswi a swi nga si tiveka.

Xana yi kona ndlela yo herisa ku onheteriwa ka tintshava? Xana yi kona ndlela yo lulamisa xiphiqo lexi? Xana tintshava ti ta ya emahlweni ti ri xihlovo xa ku saseka ni laha ku kumekaka swilo swo hambana-hambana?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Swiharhi Leswi Tshamaka Etintshaveni

Nghala ya le ntshaveni, leyi nakambe yi tivekaka hi vito ra puma, yi kumeka ngopfu etintshaveni hilaha vito ra yona ri vulaka hakona—ngopfu-ngopfu yi kumeka etintshaveni ta Rockies ni ta Andes. Ku fana ni swivandzana swin’wana swo tala leswi dyaka nyama, hakatsongo-tsongo yi nghene etindhawini leti nga fikelelekiki hi ku olova hikwalaho ka leswi vanhu va yi xungetaka.

Panda leyo tshwuka yi tshama etintshaveni ta Himalaya (ni le switsungeni swa Ntshava ya Everest). Hambileswi yi tshamaka etindhawini leti tlakukeke, panda leyo tshwuka swa yi tikela ku hanya hileswi ku herisiwaka mirhi ya bamboo leyi yi dyaka yona.

[Xihlovo Xa Kona]

Cortesía del Zoo de la Casa de Campo, Madrid

Bere ya buraweni yi tshame yi kumeka eYuropa, eAsiya ni le Amerika N’walungu. Le Yuropa, sweswi yi kumeka ntsena etindhawini ti nga ri tingani ta tintshava, hambileswi ya ha kumekaka hi vunyingi etintshaveni ta Rockies ta le Canada, eAlaska ni le Siberia. EUnited States yi hunguteke hi 99 wa tiphesente eka lembe-xidzana leri nga hundza.

Gama ra muvala wa nsuku ri tekiwa tanihi nyenyana leyi nga ni vuswikoti byo haha le xiphen’wini lexikulu xa Hafu ya Misava leyi nga eN’walungwini. Khombo ra kona, le Yuropa tinyenyana leti a ta ha fiki ni le ka 10 000 hikwalaho ka leswi eku sunguleni a ti ‘ri tinyenyana leti vengiwaka.’

Panda leyikulu “yi nga ya emahlweni yi hanya loko ku ri ni swilo swinharhu swa nkoka,” hi ku vula ka mutivi wa ta ntumbuluko wa le Chayina, Tang Xiyang. Swilo leswi i “tintshava leto leha ni magova layo enta, nhova leyi tlhumeke ya misengele leyo bumbula naswona yi nga ni minkova.” Hi ku ya hi xiringaniso xin’wana, ti-panda leti seleke a ti fiki ni le ka 1 600.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

Tindhawu Tin’wana Leti Sirheleriweke Ta Ntumbuluko

Ntanga wa Swiharhi wa Yosemite (California, U.S.A.) wu simekiwe hi 1890 hikwalaho ka matshalatshala lamakulu ya mutivi wa swilo swa ntumbuluko John Muir. Tindhawu ta wona leto xonga ti endla leswaku vanhu va timiliyoni ta mune va endzela kwalaho lembe ni lembe. Kambe valanguteri va ntanga lowu va kuma swi tika ku ringanisela exikarhi ka ku sirhelela ntanga lowu ni ku pfuna vanhu lava rhandzaka ntumbuluko.

Ntanga wa Swiharhi wa Podocarpus (Ecuador) wu sirhelela tintshava ta Andes leti nga ni makhwati lama funengetiweke hi mapapa, laha ku nga ni swiharhi ni swimilana hi mixaka-xaka ya swona—ku ni swinyenyana swa tinxaka-xaka leswi tlulaka 600 ni swimilana swo hambana-hambana swa 4 000. Khwinini, ku nga murhi lowu tshunguleke vanhu vo tala, wu kumeke endhawini leyi. Ku fana ni mintanga yo tala, wu hlaseriwe hi ku tsemeleriwa ka mirhi ni ku hlotiwa ka swiharhi swi nga ri enawini.

Ntshava ya Kilimanjaro (Tanzania) i yin’wana ya tindhawu leti nga ni vholkheno leyikulu ku tlula hinkwato emisaveni naswona i ntshava yo leha ku tlula hinkwato eAfrika. Tindlopfu ti dya le hansi kasi swimilana swo hlawuleka, ku fana ni lobelia leyikulu ni groundsel leyikulu, leswi kumekaka endhawini leyi ya tintshava. Ku hlota swi nga ri enawini, ku tsemeleriwa ka mirhi ni tihomu leti dyaka kwalaho, hi swona swi xungetaka ngopfu.

Ntanga wa Swiharhi wa Teide (Swihlala swa Canary) wu sirhelela swimilana swo hlawuleka leswi endlaka leswaku ndhawu leyi leyi hlaseriweke hi vholkheno yi languteka yi sasekile. Ikholoji ya le tintshaveni leti hlaseriweke hi vholkheno yi nga ha onhiwa hi ku olova hi swiharhi leswi tisiwaka kwalaho.

Ntanga wa swiharhi wa Pyrenees ni wa Ordesa (Furwa na Spaniya) yi ni tindhawu letikulu leti nga ni mirhi ya alpine ni swiharhi ni swimilana swo tala. Ku fana ni tintshava tin’wana ta le Yuropa, tindhawu leti nga mawa entshaveni ya Pyrenees ta onheteriwa naswona ku ta vaendzi vo tala. Ku tshikiwa ka vurimi bya ntolovelo na swona swi ve ni vuyelo byo biha eka mbango.

Ntanga wa Swiharhi wa Sǒraksan wu dume ngopfu eRiphabliki ra Korea. Tintshava ta wona leto saseka leti nga ni granite ni magova lama tlhumeke a hi ku saseka i tanani mi ta vona hi xixikana. Kambe wu rhandziwa ngopfu lerova swindledyana swa wona swi tshama swi lo mphaa, hi vanhu hi mahelo-vhiki onge hi le dorobeni.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Swimilana Swa Le Tintshaveni

Tower of jewels. Emavhikini ma nga ri mangani hi ximun’wana, swiluva leswi swi kula swi leha ku ringana ni munhu. Swi kumeka endhawini leyi tlakukeke hi 1 800 wa timitara ehenhla ka tintshava timbirhi ta vholkheno eSwihlaleni swa Canary. Swilo swo tala leswi milaka etintshaveni swi kumeka kwalaho.

Murhi-gova wu kumeka eTintshaveni leto tlakuka ta Alps ni le ntshaveni ya Pyrenees. Ku vangama ka wona ku endla leswaku ndhawu hinkwayo yi vonaka yi sasekile loko ximumu xi ri kusuhi ni ku hela, naswona switsotswana swi tiphina hi ku rhumbuka ka xona.

English iris. Swiluva swa nhova leswo saseka leswi hlanganisiweke ni swin’wana swi byariwa ekaya. Swiluva swo tala swa le kaya swi tekiwe etintshaveni.

Mountain houseleek hi xin’wana xa swimilana leswi phasa-phasanaka emaribyeni. Ximilana lexi xi kumeka etintshaveni ta dzonga wa Yuropa naswona xi vitaniwa ximilana lexi hanyaka hilaha ku nga heriki hikwalaho ka risiha ni ku tiya ka xona.

Bromeliads. Swiluva swo tala swa bromeliads ni swa orchids swi kula kahle emakhwatini lama funengetiweke hi mapapa etindhawini ta Tropiki. Swi mila etindhawini leti tlakukeke ku fika eka 4 500 wa timitara.

Algerian iris yi mila etintshaveni ta Er Rif ni le tintshaveni ta Atlas en’walungwini wa Afrika, ku nga tindhawu leti nga ni swimilana swo tala eMediteraniya, leswi nga kumekiki etindhawini tin’wana.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Ku ceriwa koporo ni nsuku ekusuhi ni Tintshava ta Maoke, le Indonesia

[Xihlovo Xa Kona]

© Rob Huibers/Panos Pictures

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Swiluva swa pinki