Tintshava—Leswi Endlaka Leswaku Ti Va Ta Nkoka Eka Hina

“Gonya tintshava u ya dyondza swo karhi eka tona. U ta kuma mafurha ya ntumbuluko hilaha mirhi yi kumaka mafurha ya dyambu hakona. Mimoya yi ta ku phyuphyisa, swidzedze swi ta ku nyika matimba, kasi u ta rivala vusiwana bya wena hinkwabyo.”—JOHN MUIR, MUTSARI WA LE AMERIKA TLHELO MUTIVI WA TIMHAKA TA NTUMBULUKO.

HILAHA John Muir a swi tshubuleke hakona emalembeni lama tlulaka 100 lama hundzeke, tintshava ti ni matimba ya ku khumba mintlhaveko ya hina. Vukulu bya tona byi hi siya hi tikhome swihlaya, swiharhi leswi kumekaka eka tona swa hi tsakisa naswona ku rhula ka tona ka hi phyuphyisa. Vanhu va timiliyoni va endzela etintshaveni lembe ni lembe ku ya vona ku saseka ka tona ni ku ya pfuxelela ntsako wa vona. Klaus Toepfer, mukongomisi-nkulu wa Nongonoko wa Mbango wa Nhlangano wa Matiko u ri: “Ku sukela khale ka khaleni, tintshava a ti ri xihlamariso tlhelo a ti susumeta vanhu leswaku va lava vutlhari.”

Kambe a swa ha fambi kahle le tintshaveni. A ti sirhelelekile nkarhi wo leha leswaku vanhu va nga ti onhi tanihi leswi a ti ri ekule na vona. Kambe sweswi, ti le khombyeni. Hungu ra sweswinyana leri humaka eka Nhlangano wa Matiko ri ri: “Tintshava tin’wana ta nyamalala hikwalaho ka leswi se ti hundzukeke ndhawu ya vurimi, ti hluvukisiwaka ni hikwalaho ka swilo swin’wana.”

Tintshava ti funengete ndhawu leyikulu ya tiko. Hafu ya vaaki va misava va titshege hi rifuwo leri kumekaka etintshaveni. Kasi vanhu va timiliyoni va tshama etintshaveni. Tintshava i tinene ngopfu loko munhu a lava ndhawu yo rhula, leyi nga lo tititi! A hi voneni ndlela leyi ti pfunaka vanhu ha yona.

Lexi Endlaka Leswaku Tintshava Ti Va Ta Nkoka

◼ VUHLAYISELO BYA MATI. Milambu ya hina leyikulu ni mati lama kumekaka emadan’wini ya hina yo tala ma sukela kwale tintshaveni. Le Amerika N’walungu, Nambu lowukulu wa Colorado ni wa Rio Grande, yi kuma mati hi ku kongoma eTintshaveni ta Rocky. Kwalomu ka hafu ya vaaki va misava va tshama edzongeni ni le vuxeni bya Asiya. Naswona vo tala va vona va hanya hi mati ya timpfula leti naka etintshaveni le ndhawini ya Himalaya, Karakoram, Pamirs na Tibet.

“Mathanki ya mati ya misava, ku nga tintshava, i ta nkoka eka hinkwaswo leswi hanyaka ni le ka vanhu emisaveni hinkwayo,” ku hlamusela Toepfer, wa engetela: “Leswi humelelaka le nhlohlorhini ya ntshava leyo leha ngopfu swi khumba vutomi etikweni, ematini layo tenga ni le malwandle.” Ematikweni yo tala, tintshava ti hlayisa gamboko ya xixika, hakatsongo-tsongo ti humesa nkahelo wa nkoka hi ximun’wana ni hi ximumu. Etindhawini leti omeke ta misava, mati lama tirhisiwaka ku cheleta ku va ku ri gamboko leyi n’okaka leyi humaka etintshaveni leti nga ekule. Tintshava to tala ti ni makhele yo tlhuma lama tswongaka mpfula ku fana ni xiponci, kutani mati ya kona ma khuluka kahle onge i nambu, ku ri ni ku khuluka hi rivilo ma onhetela.

◼ LAHA SWIHARHI SWI TSHAMAKA KONA NI KU HAMBANA-HAMBANA KA SWONA. Leswi tintshava a ti ri ekule ni laha vanhu va tshamaka kona, naswona ti nga ri na ndhawu ya kahle ya ku rima, swi endle leswaku vanhu va nga ti hlaseli ngopfu. Hikwalaho ka sweswo, swiharhi ni swimilana leswi a swi ta va swi hele khale swi swi kotile ku pona le tintshaveni. Hi xikombiso, Ntanga wa Swiharhi wa Kinabalu wa le Malaysia, lowu nga endhawini ya tintshava leyi nga yitsongo eka Doroba ra New York, wu ni swimilana swa 4 500—ku nga nhlayo leyi nga ehenhla ka kotara ya swimilana leswi kumekaka eUnited States hinkwaro. Swiharhi leswikulu leswi vitaniwaka ti-panda swa le Chayina, magama ya le Andes lama vitaniwaka ti-condor, ni tiyingwe to basa ta le Asiya xikarhi, ni swivumbiwa swin’wana leswi nga le khombyeni ra ku hela, swi kumeka le tintshaveni.

Hi ku ya hi magazini wa National Geographic, vativi van’wana va ikholoji va kume leswaku “swimilana, swiharhi ni tinyenyana to tala emisaveni, swi kumeka endhawini leyi nga endliki ni tiphesente timbirhi ta planete.” Swivumbiwa swo tala swi kumeka etindhawini leti fuweke, leti nga onhakangiki leti van’wasayense va tivitanaka tindhawu letinene ngopfu leti nga ni swilo swa ntumbuluko. Tindhawu leti—to tala ta tona ku nga tintshava—ti ni swilo swo hambana-hambana swa ntumbuluko leswi hi pfunaka hinkwerhu. Swakudya swin’wana swa nkoka emisaveni swa ha kumeka etintshaveni—swifaki etintshaveni ta Mexico, mazambhana ni matamatisi swi kumeka le Tintshaveni ta Andes ta le Peru ni koroni le tintshaveni ta le Yuropa na Asiya, loko hi boxa swi nga ri swingani ntsena.

◼ VUHUNGASI NI KU SASEKA. Tintshava ti tlhela ti hlayisa ku saseka ka ntumbuluko. Ti ni maboboma yo saseka, mativa yo xonga ni tindhawu to saseka ngopfu emisaveni. A swi hlamarisi leswi ndhawu leyikulu leyi sirheleriweke emisaveni yi nga ndhawu ya tintshava. Naswona vapfhumba va yi rhandza ngopfu.

Hambi ku ri mintanga ya swiharhi leyi nga le kule ngopfu yi endzeriwa hi vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo. Vanhu va suka ekule swinene va kongoma eNtangeni wa Swiharhi wa Denali le Alaska leswaku va ya vona Ntshava ya McKinley, ku nga ntshava yo leha ku ti tlula hinkwato eAmerika N’walungu. Vo tala va endzela eGreat Rift Valley leswaku va ya vona ku kula ka Ntshava ya Kilimanjaro ni ya Meru kumbe ku ya vona mintlhambi leyikulu ya swiharhi leswi tshamaka exikarhi ka tintshava leti timbirhi. Vanhu vo tala lava tshamaka ekusuhi ni ntshava leyi va vuyeriwa hikwalaho ka vapfhumba vo tala lava taka kwalaho, hambileswi vapfhumba vo tala va nga ha xungetaka ikholoji yoleyo leyi lavaka vurhon’wana.

Vanhu Lava Nga Ni Vutivi eTintshaveni

Hi malembe-xidzana layo tala, vanhu lava tshamaka etintshaveni va dyondze leswaku va nga hanya njhani endhawini yo tika. Vanhu va le tintshaveni va endle swindledyana leswi nga wu kavanyetangiki ntumbuluko hambileswi se ku hundzeke malembe ya 2 000. Va lerhise swiharhi swa kwalaho swo kota llama na yak, leswi kotaka ku hanya etindhawini leti tlakukeke. Vutivi lebyikulu bya vanhu lava tshamaka etintshaveni swi nga ha endleka byi pfuna eku sirheleleni ka tintshava leti hinkwerhu hi tshembeleke eka tona.

Alan Thein Durning wa Worldwatch Institute wa hlamusela: “Vanhu lava kuleleke kwalaho hi vona lava nga sirhelelaka swilo leswi kumekaka etintshaveni eka tiko-nkulu rin’wana ni rin’wana. Va ni vutivi byo tala hi ta ikholoji . . . lebyi ringanaka ni lebyi kumekaka etilayiburari ta manguva lawa.” Vutivi lebyi byo tala byi fanele byi sirheleriwa hilaha swilo leswi kumekaka etintshaveni swi sirheleriwaka hakona.

Tsima ra Nhlangano wa Matiko ro Hlayisa Mbango ri seketele Lembe ra Misava Hinkwayo ra Tintshava ra 2002. Ku kombisa leswaku tintshava ta va pfuna vanhu, vahleri va tsima leri va sungule xiga lexi nge “Hinkwerhu Hi Vanhu Va Le Tintshaveni.” Xikongomelo xa vona a ku ri ku endla leswaku vanhu va xiya swiphiqo leswi tintshava ti langutaneke na swona ni ku lava ndlela yo ti sirhelela.

Swa fanela leswaku vanhu va karhateka. Xivulavuri-nkulu eka Nhlangano wa Tintshava wa Misava Hinkwayo wa le Bishkek hi 2002, lowu khomeriweke eKyrgyzstan, xi te: “Hakanyingi, tintshava ti tekiwa tanihi tindhawu leti hi nga kumaka rifuwo ro tala eka tona, kasi leswi vanhu lava tshamaka eka tona va karhatekaka ha swona a swi tekeriwi enhlokweni ni mhaka ya ku hlayisiwa ka ikholoji ya kona yi tekiwa yi nga ri ya nkoka.”

Hi swihi swiphiqo swin’wana leswi tintshava ta misava ni vanhu lava tshamaka eka tona va langutaneke na swona? Xana swiphiqo leswi swi hi khumba njhani hinkwerhu ka hina?