Vumundzuku Bya Vuendzi
“Ku ni swikombiso ematikweni yo tala ya misava, leswi kombisaka leswaku ku andza ka vapfhumba hi xona xivangelo-nkulu xa ku onhaka ka mbango.”—An Introduction to Tourism, hi Leonard J. Lickorish na Carson L. Jenkins.
KU ANDZA ka vuendzi a swi xungeti mbango ntsena kambe swi nga ha vanga ni swiphiqo swin’wana. A hi kambisiseni swin’wana swa swona. Endzhaku ka swona, hi ta hlamusela ndlela leyi swi nga ta koteka ha yona enkarhini lowu taka ku valanga misava ya hina yo saseka ni ku tolovelana ni swilo swo hlamarisa swa ntumbuluko, ngopfu-ngopfu vanhu lava rhandzekaka lava tshamaka eka yona.
Swiphiqo Swa Mbango
Namuntlha nhlayo leyikulu ya vaendzi yi vange swiphiqo. Valavisisi Lickorish na Jenkins va ri: “Le Indiya, muako wa Taj Mahal wa onhaka hikwalaho ka leswi wu tshamaka wu phimpheriwe hi vaendzi.” Va engetela: “Miako ya le Egipta na yona yi tshama yi lo hontlo hi vaendzi.”
Ku tlula kwalaho, vatsari lava va tsundzuxe leswaku vaendzi lava nga lawulekiki va nga dlaya kumbe ku gandletela swimilana hi milenge loko vaendzi vo tala va kandziyela tindhawu leti sirheleriweke. Tlhandlakambirhi, swilo swa tinxaka-nxaka swi nga va ekhombyeni loko vaendzi va rholela swilo swo fana ni swikhamba swa swilo leswi hanyaka ematini ni swimilana swa le ndzeni ka mati leswi kalaka kumbe loko vanhu lava tshamaka kwalaho va swi hlengeleta leswaku va ta xavisela vaendzi.
Vaendzi va thyakisa—hi ku ya hi Nongonoko wa Mbango wa Nhlangano wa Matiko, muendzi un’we u endla khilogiramu yin’we ya thyaka siku ni siku. Hambi ku ri tindhawu leti nga ekule ta khumbeka na tona. Xiviko xa sweswinyana lexi humaka eka Rainforest Action Network xi ri: “Etindleleni leti tirhisiwaka ngopfu hi vaendzi le Himalaya, ku cukumetiwe mabodlhela etindleleni naswona makhwati ya tintshava leto leha [ma] onhiwe hi vafambi lava lavaka tihunyi to kufumeta swakudya ni mati yo hlamba.”
Ku tlula kwalaho, hakanyingi vaendzi va tirhisa swilo swo tala swinene leswi a swi ta tirhisiwa hi vaaka-tiko va kwalaho. Hi xikombiso, James Mak ebukwini ya yena leyi nge Tourism and the Economy u tsale a ku: “Le Grenada vafambi va tirhisa mati yo tala hilaha ku phindhiweke ka nkombo ku tlula vaaka-tiko va kwalaho.” Wa engetela: “Hi ku kongoma ni hi tindlela tin’wana, vafambi le Hawaii va tirhisa 40 wa tiphesente ta eneji, hambileswi hi xiringaniso munhu un’we ntsena eka va nhungu eHawaii a vaka a ri muendzi.”
Hambileswi vaendzi va tirhisaka mali yo tala ku endzela matiko lama ha hluvukaka, yo tala ya mali yoleyo a yi va pfuni vanhu lava tshamaka ematikweni wolawo. Banki ya Misava yi vula leswaku tiko leri endzeriwaka ri kuma mali leyi endlaka 45 wa tiphesente ntsena—mali yo tala yi tlhelela ematikweni lama hluvukeke hikwalaho ka leswi vanhu lava hlelaka maendzo wolawo va vaka va tshama ematikweni ya le ndzhandzheni wa malwandle ni hileswi tindhawu to rhurhela vaendzi ti nga ta vanhu lava tshamaka ematikweni man’wana.
Vuyelo Byo Biha
Vaendzi van’wana lava humaka ematikweni lama fuweke ya le Vupela-dyambu lava endzelaka ematikweni lama ha hluvukaka va nga ha va ni nkucetelo wo biha lowu tumbeleke kumbe lowu nga lo dla, erivaleni—lowu vonakaka eka mindhavuko ya kwalaho. Hi xikombiso, vafambi va ta ni swilo swa vona swa xiyimo xa le henhla leswaku va ta tiphina. Eka vanhu va kwalaho rifuwo ro tano ri nga ha vonaka ri ri rikulu swinene. Vanhu vo tala lava tshamaka kwalaho va nga ha navela swilo swo tano swo durha kambe a va nge swi koti ku swi xava handle ko cinca mahanyelo ya vona swinene—ku cinca loku nga ha onhaka vutomi bya van’wana.
Loko a xiye swiphiqo leswi nga ha vaka kona, Mak u vule leswaku ku engeteleka ka vaendzi ku nga “cinca ndhavuko ni mahanyelo ya vanhu, ku endla leswaku vanhu va holova hikwalaho ka ndhawu yo karhi leyi nga ya vona tanihi muganga ni hi rifuwo ra ntumbuluko leri nga kona, ku tlhela ku va ni mintirho yo biha, yo tanihi vugevenga ni ku xavisa miri.”
Hakanyingi vaendzi va lahlekeriwa hi ku tikhoma, va endla swilo swo nyenyetsa leswi a va nga ta swi endla loko va ri ekaya exikarhi ka maxaka ni vanghana. Hikwalaho, mahanyelo yo biha ya vaendzi ma ve xiphiqo lexi nga ni vuyelo byo biha. Loko a kombetela eka xikombiso lexi tivekaka, Mak u te: “Emisaveni hinkwayo ku vileriwa hi xiphiqo lexi kulaka xa vapfhumba lava etlelaka ni vana lava xavisaka miri.” Hi 2004, xihlovo xa mahungu xa CNN xi te: “‘Swiringaniso leswi tshembekaka swi kombisa leswaku ku ni 16 000 ku ya eka 20 000’ wa vana lava xavisaka miri eMexico, ‘ngopfu-ngopfu etindhawini leti nga le ndzilakaneni, emadorobeni ni le tindhawini leti vaendzi va fambelaka eka tona.’”
Vuyelo Bya Ku Teka Riendzo
Misava ya hina i kaya ro hlamarisa, ri ni swilo leswinene swa ntumbuluko leswi nga cinciki—ku pela ka dyambu loko saseka, xibakabaka lexi nga lo mphaa, hi tinyeleti leti vangamaka ni swimilana ni swiharhi swa tinxaka-nxaka. Ku nga khathariseki leswaku hi tshama kwihi, ha swi tsakela swin’wana swa swilo leswi ni swilo swin’wana swo hlamarisa leswi nga kona ekaya ra hina ra misava. Hakunene swa tsakisa loko hi kuma nkarhi wo famba hi vona swikombiso swin’wana swa swihlamariso swa misava!
Hambiswiritano, ku nga khathariseki leswi va tsakisiwaka hi swilo leswi hlamarisaka leswi nga emisaveni, vaendzi vo tala va vula leswaku lexi va tsakiseke ngopfu eriendzweni ra vona a ku ri ku lava ku hlangana ni vanhu va mindhavuko leyi hambaneke ni ya vona. Hakanyingi, vaendzi va kuma leswaku langutelo ro biha leri a va ri na rona hi vanhu van’wana a hi ntiyiso. Ku famba ka vona ku endla leswaku va twisisa vanhu va tinxaka ni mindhavuko yin’wana ni ku endla vunghana lebyikulu na vona.
Vaendzi vo tala va swi lemukile leswaku a hi rifuwo leri endlaka leswaku vanhu va tsaka. Xa nkoka ngopfu i vuxaka lebyi munhu a vaka na byona ni van’wana—ku va ni vanghana lavakulu ni ku endla van’wana lavantshwa. Mhaka leyi nga eBibeleni yi hlamusela ndlela leyi ‘musa wa vumunhu’ lowu kombisiweke hi “vanhu lava vulavulaka ririmi rimbe” va le Melita wu va pfuneke ha yona vaendzi va lembe-xidzana ro sungula lava a va tshovekele hi xikepe. (Mintirho 28:1, 2) Ku endzela matiko man’wana ni vanhu namuntlha swi pfune vo tala ku xiya leswaku entiyisweni hi ndyangu wun’we wa vanhu nileswaku hi nga swi kota ku hanya swin’we hi ku rhula emisaveni.
Leswi sweswi ku nga vanhu va nga ri vangani ntsena lava kotaka ku endzela ematikweni man’wana, ku vuriwa yini hi nkarhi lowu taka? Xana swi nga ha endleka vanhu vo tala kumbexana vanhu hinkwavo va swi kota ku teka maendzo wolawo?
Ntshembo Wa Nkarhi Lowu Taka
Ntiyiso hileswaku hinkwerhu hi maxaka, swirho swa ndyangu wa vanhu. I ntiyiso, mpatswa wa vanhu vo sungula wu file, tanihi leswi a va byeriwile leswaku va ta fa loko va nga xi yingisi Xikwembu. (Genesa 1:28; 2:17; 3:19) Kutani vatukulu va vona hinkwavo ku katsa na hina hinkwerhu namuntlha, ha dyuhala ni ku fa. (Varhoma 5:12) Kambe Xikwembu xi tshembisa leswaku xikongomelo xa xona xo sungula xa leswaku emisaveni ku tshama vanhu lava xi rhandzaka xi ta hetiseka. Rito ra xona ri ri: “Ndzi swi vurile, ndzi ta tlhela ndzi swi endla.”—Esaya 45:18; 46:11; 55:11.
Ehleketa leswaku sweswo swi ta va swi vula yini! Bibele yi tshembisa leswaku ehansi ka Mfumo wa Xikwembu: “Lavo lulama va ta dya ndzhaka ya misava, va ta tshama eka yona hi masiku.” (Pisalema 37:29; Matewu 6:9, 10) Loko yi hlamusela xiyimo xa vumundzuku bya vanhu emisaveni, Bibele yi ri: “Xikwembu hi xiviri xi ta va na vona. Kutani xi ta sula mihloti hinkwayo ematihlweni ya vona, rifu a ri nge he vi kona, hambi ku ri ku kolola, ni xirilo ni xitlhavi a swi nge he vi kona.”—Nhlavutelo 21:3, 4.
Ehleketa hi ndlela leyi vanhu va nga ta swi kota ha yona ku endza emisaveni ni ku tolovelana ni swilo swa yona leswinene swa ntumbuluko, ngopfu-ngopfu vanhu lavanene lava tshamaka eka yona. Enkarhini wolowo a ku nge he vileriwi hi vuhlayiseki! Vanhu hinkwavo emisaveni va ta va va ri vanghana va hina—entiyisweni, leswi Bibele yi swi vulaka ‘nhlengeletano hinkwayo ya vamakwerhu emisaveni.’—1 Petro 5:9.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]
Nchumu lowu munhu a nga wu tsakelaka ngopfu loko a endza i ku endla xinghana ni vanhu va mindhavuko yin’wana
Enkarhini lowu taka hi ni ntshembo wo endzela vanhu ni tindhawu to tala hilaha hi rhandzaka hakona