“Muthori Lonkulu Ku Tlula Hinkwavo eMisaveni”

Lembe ni lembe vanhu vo tlula 600 wa timiliyoni va endzela matiko man’wana ya misava. Van’wana va madzana ya timiliyoni va endzela tindhawu tin’wana ematikweni ya vona, va endla tano hikwalaho ka ntirho kumbe va ya eku wiseni. Hikwalaho, bindzu ra vuendzi—ku katsa ni tihotela, tindhawu to wisela eka tona, swihaha-mpfhuka, vanhu lava hlelelaka van’wana maendzo ni mabindzu man’wana lama pfunaka vafambi—swi hlamuseriwa tanihi “muthori lonkulu ku tlula hinkwavo emisaveni.”

EMISAVENI hinkwayo, vuendzi byi endla kwalomu ka mune wa magidi ya tibiliyoni ta tirhandi hi lembe. Vanhu lava fambaka a va titeki tanihi vakondleteri va ku rhula emisaveni, kambe Vandla ra Vapfhumba ra Misava Hinkwayo ra Nhlangano wa Matiko ri va teka hi ndlela yoleyo. Hi 2004, Francesco Frangialli, murhangeri-nkulu wa vandla leri, u byele nhlengeletano leyi hleriweke hi presidente eVuxa Xikarhi a ku: “Vuendzi ni ku rhula swa fambisana swinene. Vuendzi byi ni nhlonhlotelo lowukulu lerova byi nga cinca swiyimo leswi vonakaka swi nga cinceki ni ku endla leswaku ku va ni ndzivalelano laha a ku nga ri na munhu loyi a a ehleketa leswaku wu nga va kona.”

I yini lexi endlaka leswaku vuendzi byi va ni nhlonhlotelo wo tano emisaveni? Xana vuendzi byi ni nhlonhlotelo lowunene hakunene? Naswona, xana ‘nhlonhlotelo wa vuendzi’ wu nga ku tisa ku rhula hakunene?

Nkarhi Wa Ku Nyuka Ka Bindzu Ra Vuendzi

Vuendzi bya manguva lawa eVupela-dyambu byi sungule hi lembe-xidzana ra vu-19. Loko ku sunguriwa ka tifeme letintshwa ku engetela nhlayo ya swigwili le Yuropa ni le United States, vanhu vo tala va tikume va ri ni mali ni nkarhi wo endza.

Ku tlula kwalaho, ku endliwe nhluvuko lowukulu eka tindlela to tleketla vanhu vo tala. Switimela leswikulu a swi rhwala vanhu ku suka emadorobeni lamakulu ni swikepe leswikulu leswi fambaka hi malahla a swi rhwala vanhu ku suka eka tiko-nkulu rin’wana ku ya eka rin’wanyana. Leswaku ku va ni ndhawu leyi ringaneke ya vanhu vo tala lava fambaka, ku akiwe tihotela letikulu ekusuhi ni swiporo ni le mahlalukweni.

Hi 1841, mukongomisi wa Munghezi Thomas Cook u vone swi ri swa nkoka ku endla swilo leswi haswimbirhi. A a ri wo sungula ku hlanganisa vutleketli, ndhawu yo etlela eka yona ni tindhawu to hungasela eka tona. Murhangeri wa le Britain William Gladstone u vule leswi hi va-1860: “Hikwalaho ka endlelo leri sunguriweke hi Nkulukumba Cook, vanhu hinkwavo se va swi kota ku ya ematikweni man’wana naswona va swi kota ku tolovelana ni vanhu va kwalaho va va teka va ri vanghana ku nga ri valala.”

Ku Ndlandlamuka Ka Bindzu Leri Eka Lembe-xidzana Ra Vu-20

Khombo ra kona, ku tolovelana ka vanhu va matiko yo hambana-hambana loku vangiweke hi ta vuendzi a ku ti sivelanga tinyimpi timbirhi leti veke kona eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20. Kambe tinyimpi teto a ti ri onhanga bindzu ra vuendzi, ku cinca loku veke kona ni minhluvuko ya thekinoloji leyi vangiweke hi tinyimpi leti yi ndlandlamuxa bindzu leri.

Vanhu vo tala va sungule ku famba hi swihaha-mpfhuka naswona swi ye swi chipa, ku endliwe mapato lamakulu lama hlanganisaka matiko naswona mimovha yi engeteleke ngopfu. Exikarhi ka lembe-xidzana ra vu-20, tiholideyi ni ku famba ku valangiwa ndhawu a swi tekiwa tanihi nchumu lowu tolovelekeke eka vanhu va le matikweni ya le Vupela-dyambu naswona a swi endliwa hi vanhu vo tala. Ku tlula kwalaho, vanhu vo tala va xave tithelevhixini naswona a va tsakisiwa hi swifaniso swa tindhawu to saseka ta le matikweni man’wana, leswi endleke leswaku va navela ku endzela tindhawu teto.

Eku sunguleni ka va-1960, nhlayo ya vanhu lava endzelaka ematikweni man’wana yi fike eka 70 wa timiliyoni lembe ni lembe. Exikarhi ka va-1990, nhlayo yoleyo yi engeteleke ngopfu yi va ehenhla ka 500 wa timiliyoni! Ku akiwe tindhawu to tala to rhurhela vaendzi emisaveni hinkwayo leswaku ti pfuna vafambi lava humaka ematikweni man’wana ni va kwalaho. Mabindzu lama nga fambisaniki ni vuendzi na wona ma vuyeriwile, tanihi leswi vaendzi va xavaka swakudya ni swo nwa swo tala ni ku tirhisa mali yo tala eka swilo swin’wana.

Namuntlha bindzu ra vuendzi i ra nkoka eka ikhonomi ya matiko yo tlula 125. Loko ri kandziyisa vuyelo lebyi nga tisiwaka hi vuendzi, Vandla ra Vapfhumba ra Misava Hinkwayo ra Nhlangano wa Matiko ra 2004 ri vule leswaku vuendzi byi nga hunguta vusweti hi ku endliwa ka mabindzu ya vuendzi lamatsongo ni lamakulu. Leswi swi endlaka leswaku ku va ni mintirho leyintshwa, vanhu va nga ha lemuka leswaku a va fanelanga va onha “mbango, ndhavuko ni ndlela leyi va hanyaka ha yona.”

Kambe u nga ha vutisa: ‘Xana vuendzi byi nga swi endla njhani sweswo? Naswona byi nga wu vuyerisa njhani mbango?’

Ku Sirhelela Ntumbuluko Hi Ku Pfulela Vaendzi

Eku sunguleni ka va-1980, vativi van’wana va sayense ni vaendli va tifilimi va ve ni ku navela lokukulu ko sirhelela makhwati ni swimilana swa le ndzeni ka mati swin’we ni swivumbiwa leswi hanyaka ha swona. Swiviko ni matsalwa ya swa ntumbuluko swi kombisa ku tsakela ka vanhu ko endzela tindhawu leti nga ni swilo leswinene swa ntumbuluko. Ku sunguriwe mabindzu lamatsongo lama nga ta enerisa swilaveko swa vativi va sayense ni vaendli va tifilimi lava rhandzaka ntumbuluko.

Vanhu vo tala se va rhandza ngopfu ku endzela tindhawu leti nga ni swilo swa ntumbuluko. Kunene, ku khutaza vanhu leswaku va rhandza swilo leswinene swa ntumbuluko swi tise mpindzulo lowukulu. Mutsari wa phepha-hungu Martha S. Honey u te: “Ematikweni yo hlayanyana, vuendzi lebyi fambisanaka ni ntumbuluko byi ve bindzu leri kumaka mali yo tala leyi humaka ematikweni man’wana ku tlula ra ku posiwa ka tibanana eCosta Rica, ra kofi eTanzania ni le Kenya ni ra malapi ni swin’wetsin’wetsi eIndiya.”

Xisweswo vuendzi byi ve nchumu wa nkoka eka ku sirhelela swimilana ni swiharhi. Honey u te: “Le Kenya, ku ringanyetiwa leswaku nghala yin’we yi nghenisa $7 000 (R42 000) hi lembe hikwalaho ka vuendzi naswona ntlhambi wa tindlopfu wu nghenisa $610 000 (R3,7 wa timiliyoni) hi lembe.” Swimilana swa le ndzeni ka mati swa le Hawaii ku ringanyetiwa leswaku swi nghenisa $360 wa timiliyoni (R2,2 wa magidi ya timiliyoni) lembe ni lembe eka vuendzi lebyi fambisanaka ni ntumbuluko!

Ku Tiva Loko Ku Ri Riendzo Ra Swilo Swa Ntumbuluko

Ecotourism: Principles, Practices and Policies for Sustainability loko yi vika hi Tsima Ra Nhlangano Wa Matiko Ro Hlayisa Mbango yi ri: “Mabindzu yo tala ya swo famba ni ya vuendzi ma vona swi faneleka ku tirhisa xiga lexi nge ‘riendzo ra swilo swa ntumbuluko’ etibukwini ta wona, naswona tihulumendhe ti tirhise xiga lexi ku khutaza vanhu leswaku va endzela matiko ya tona.” Xana u nga tiyiseka njhani loko riendzo leri u anakanyaka ku ri teka ri ri ra ku endzela swilo swa ntumbuluko hakunene?

Megan Epler Wood, mutsari wa xiviko lexi nga laha henhla, u hlamusela leswaku riendzo ra swilo swa ntumbuluko ra ntiyiso ri ni swilo leswi landzelaka: Loko va nga si sungula riendzo, va ku nyika rungula malunghana ni ndhavuko ni ndhawu leyi u yaka eka yona ku katsa ni swiletelo swa ndlela leyi u faneleke u ambala ni ku tikhoma ha yona; va hlela leswaku u kuma rungula ro tala malunghana ni ndhawu, vanhu ni tipolitiki ta tiko rero, ndlela leyi u nga tihlanganisaka ha yona ni vanhu va kwalaho ku nga ri ntsena loko mi ri eswitolo; va tiyiseka leswaku mali yo hakela etiphakini hinkwato yi hakeriwa hinkwayo; naswona va ku nyika byetlelo lebyi nga onhiki fambiselo ra ekholoji.

Leswi Riendzo Ra Swilo Swa Ntumbuluko Ri Swi Endleke

Riendzo ra swilo swa ntumbuluko a hi ku ya valanga ndhawu ya swilo swa ntumbuluko ntsena. Ri hlamuseriwa tanihi “riendzo leri nga ni xikongomelo xo ya etindhawini ta ntumbuluko leswaku u twisisa ndhavuko ni matimu ya ndhawu yoleyo, ri ringeta ku sirhelela ikholoji yoleyo leswaku mali leyi kumiwaka hikwalaho ka swilo swa ntumbuluko swa kwalaho yi pfuna vanhu lava tshamaka endhawini yoleyo.”

Xana vanhu lava tekaka maendzo ya swilo swa ntumbuluko va swi xiyile sweswo? Martin Wikelski, wa Yunivhesiti ya Princeton, u ri: “Riendzo ra swilo swa ntumbuluko i xin’wana xa swilo swa nkoka leswi endlaka leswaku Galapagos [Swihlala] swi tshama swi hlayisekile.” Etikweni ra le Afrika ra Rwanda, ku endzela swilo swa ntumbuluko swi endle leswaku timfenhe ta le tintshaveni ti sirheleleka ni ku pfuna vanhu lava tshamaka kwalaho leswaku va kuma mali hi tindlela tin’wana ematshan’weni yo hlota handle ka mpfumelelo. Ematikweni man’wana ya Afrika, mintanga ya swiharhi yi hlayisiwa hi mali ya vapfhumba.

Emisaveni hinkwayo, ku endzela swilo swa ntumbuluko swi pfunile leswaku ku antswisiwa mbango ni vutomi bya vanhu naswona swi pfunile swinene hi tlhelo ra timali. Kambe, xana bindzu leri ra pfuna minkarhi hinkwayo? Hi byihi vumundzuku bya ku endzela matiko man’wana?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Switsundzuxo Eka Lava Endzelaka eMatikweni Man’wanaa

Loko u nga si suka

1. Tsala nxaxamelo wa swilo swa nkoka—rungula ra pasi ro endza ha rona, tinomboro ta khadi ra xikweleti, tinomboro ta thikithi ra xihaha-mpfhuka ni vuxokoxoko bya ticheke ta vafambi. Siya kopi yin’we ekaya kutani u famba ni leyin’wana.

2. Tiyiseka leswaku pasi ra wena ro endza a ri hundzeriwanga hi nkarhi naswona u ni vhisa leyi faneleke; tlhava mirhi leyi lavekaka yo sivela mavabyi.

3. Tiyiseka leswaku u ni ndzindza-khombo lowu ringaneke, tanihi leswi ku tshunguriwa kumbe ku fambisiwa loko ku ri ni khombo ku suka ematikweni ya le ndzhandzheni swi nga ha ku durhelaka swinene. Loko u ri ni xiphiqo xa vutshunguri, famba ni papila leri humaka eka dokodela wa wena leri hlamuselaka vuvabyi bya wena ni mirhi leyi u yi tirhisaka. (Xiya: Swi nga endleka swi nga pfumeleriwi ku teka mirhi yin’wana u ya na yona ematikweni man’wana. Leswaku u kuma vuxokoxoko, vutisa muyimeri wa tiko ra ka n’wina loyi a nga ekusuhi kumbe muyimeri wa tiko leri u lavaka ku ri endzela.)

Loko u ri eku fambeni

1. U nga fambi ni swilo swa nkoka leswi u nga laviki leswaku swi ku lahlekela.

2. Khoma pasi ra wena ro endza ni swilo swin’wana swa nkoka, u nga swi hoxi ebegeni kumbe eswikhwameni swa le handle. Mi nga khomisi xirho xin’we xa ndyangu matsalwa hinkwawo.

3. Loko u nghenise xipaci xa wena exikhwameni, xi tsondzele hi rhekere leswaku swi va tikela ku xi humesa lava khomaka nkunzi.

4. Tshama u ri karhi u kambela leswaku u tirhise mali muni eka khadi ra wena ra xikweleti naswona u nga hundzi laha u pimeriweke kona. Loko wo hundza, ematikweni man’wana va nga ha ku khoma.

5. Vana ni vuxiyaxiya loko u teka swifaniso swa masocha kumbe miako kumbe miako ya mabindzu, yo fana ni hlaluko, swiporo kumbe timbala ta swihaha-mpfhuka. Matiko man’wana ma nga ha vona onge u xungeta vuhlayiseki.

6. U nga rhwali tiphasela ta munhu loyi u nga n’wi tiviki kahle.

Loko u xava swilo leswi nga ta va xitsundzuxo

1. Tsundzuka, ematikweni yo tala a swi pfumeleriwi ku rhumela timhondzo ta tindlopfu, swiphambati swa timfutsu, swimilana, madzovo ni swin’wana, hambiloko ku ri swilo leswitsongo leswi nga ta va xitsundzuxo.

2. Vana ni vuxiyaxiya loko u xava swilo swo vangama leswi endliweke hi nghilazi, tanihi leswi swin’wana swa swilo leswi swi nga ha vaka ni chefu loko swi nga endliwanga kahle.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Ku endzela swilo swa ntumbuluko se swi rhandziwa ngopfu