Vantshwa Va Vutisa . . .
Tindhawu To Burisana Ni Munhu Eka Internet—Xana Ndzi Fanele Ndzi Tiva Yini Ha Tona?
“Leswi ndzi nga ni tingana, ndzi nga nghena eka Internet ndzi bula ni vanhu lava hi ntolovelo a ndzi nga ta bula na vona. A va ndzi tivi.”—Peter.a
“Eka Internet, u titwa u ntshunxekile ku vula hambi ku ri yini lexi u lavaka ku xi vula.”—Abigail.
“TINDHAWU” to burisana eka tona eka Internet i tindhawu leti mutirhisi wa Internet a nga burisanaka ni munhu hi nkarhi wolowo hi ku tsalelana marungula. Tindhawu to tano ti nga ha tirhisiwa hi vanhu vo tala, lava hlayaka ni ku hlamulana hi ku tsalelana marungula.
Tindhawu tin’wana to tano ti rhandziwa ngopfu hi vantshwa lava tirhisaka Internet. Vantshwa va ntsandza vahlayi lava humaka eka mindhavuko yo hambana-hambana va burisana hi timhaka to hambana-hambana siku ni siku. Swikolo swin’wana swa ti tirhisa tindlela leti to vulavurisana ni vanhu van’wana emisaveni hinkwayo. Hi xikombiso, ehansi ka nkongomiso wa mudyondzisi, swichudeni swa le United States swi nga ha burisana ni swichudeni-kulobye swa le Spaniya, eNghilandhi kumbe ematikweni man’wana hi timhaka to karhi leti khumbaka vanhu. Swichudeni swi nga ha tlhela swi bula hi ntirho wa swona wa le tlilasini ni munjhiniyara la tivaka ntirho wolowo, n’wasayense kumbe mutivi un’wana.
Kambe, vanhu vo tala lava tirhisaka tindhawu teto to bula ni vanhu eka Internet a va ti tirhiseli ku bula hi dyondzo. Loko u tshuka u nghena eka Internet, hi wahi makhombo lawa u faneleke u ma xiya?
Ndhawu Yo Hlota Rimbewu
Abigail u ri: “A ndzi bula ni vanhu van’wana eka Internet loko wanuna un’wana a ndzi vutisa loko ndzi tiva vana va malembe ya 14. A a lava ku etlela na vona. U vule leswaku a a tiyimisele ku va nyika mali leswaku a etlela na vona.”
Leswi a swo sungula ku endleka hi Abigail. Xiphiqo xa vanhu lava hlotaka eka Internet xi andze ngopfu lerova tihulumendhe tin’wana ti tsale swiletelo malunghana ni ndlela leyi vana va nga sirheleriwaka ha yona. Hi xikombiso, buku ya Federal Bureau of Investigation (FBI) eUnited States yi lemukisa hi vanhu lava va ngo pfuketana va vulavula hi timhaka ta rimbewu. Yi tlhela yi lemukisa hi lava “hakatsongo-tsongo va kanganyisaka vanhu lava va va lavaka hi ku va nyika nyingiso, va va kombisa rirhandzu, musa hambi ku ri ku va nyika tinyiko.”
Loko yi hlamusela tindlela tin’wana leti tirhisiwaka hi vahloti lava, buku ya FBI yi ri: “Va yingisela ni ku twelana ni vana eka swiphiqo swa vona. Hakanyingi va tiva vuyimbeleri, mintlango ni vuhungasi lebya ha ku nghenaka bya vana. Vanhu lava va ringeta ku endla leswaku vana va nga hatli va va vona hi ku nghenisa hakatsongo-tsongo timhaka ta rimbewu emabulwini ya vona.”
A hi vanhu lavakulu ntsena lava hombolokeke emianakanyweni lava nga ni khombo. U fanele u xiya ni vantshwa lava nga ni mihoni kumbe lava hambukaka enkongomisweni wa Bibele. Anakanya hi xikombiso xa jaha rin’wana leri vuriwaka Cody. A ri vulavurisana ni vantshwa van’wana eka Internet loko nhwanyana un’wana a ri kombela leswaku ri vulavula na yena endhawini ya le xihundleni. Hiloko nhwanyana loyi a ri vutisa swivutiso leswi ringanyetaka timhaka ta rimbewu. Cody u swi kotile ku tikhoma kutani a tsema bulo rero hi nkarhi wolowo.
Hikwalaho ka leswi hi ntumbuluko vanhu va rhandzaka timhaka ta rimbewu, u nga ha swi kuma swi tika ku endla hilaha Cody a endleke hakona. Peter loyi a boxiweke eku sunguleni, wa pfumela: “A ndzi anakanya leswaku ndzi ta swi kota ku tikhoma, ndzi tsema bulo loko ri hundzukela etimhakeni ta rimbewu. Kambe nkarhi ni nkarhi, a ndzi tikuma ndzi ri karhi ndzi hlota rungula leri vulavulaka hi rimbewu eka Internet naswona ndzi ri karhi ndzi vulavula hi rimbewu. A ndzi twa ku vava hi ku famba ka nkarhi.” Kambe, u nga ha tivutisa, ‘Loko ndzi tumbeta leswi ndzi nga swona eka Internet, xana swi ni khombo ku vulavula hi timhaka ta rimbewu eka Internet?’
Xana Ku Vulavula Hi Rimbewu Eka Internet Swi Ni Khombo?
Bibele yi vulavula hi ku kongoma hi rimbewu. (Swivuriso 5:18, 19) Entiyisweni, vanhu va rhandza ngopfu timhaka ta rimbewu loko va ha ri vantshwa. Kutani u fanele u vulavula hi rimbewu. U lava tinhlamulo ta swivutiso swa wena eka mhaka leyi ya nkoka.b Hambiswiritano, ndlela leyi u nga ta kuma rungula malunghana ni timhaka ta rimbewu yi ta wu khumba swinene ntsako wa wena, sweswi ni le nkarhini lowu taka.
Loko u hlawula ku bula hi timhaka ta rimbewu eka Internet, hambi ku ri eka vanhu lava vulaka leswaku i vanghana va wena, u nga ha hetelela u fana ni jaha leri hlamuseriweke eBibeleni. Hi ku lava ku tiva, a ri rhendzeleka ekusuhi ni yindlu ya nghwavava. Eku sunguleni, yi vulavule na rona ntsena. Hambiswiritano, endzhaku ka loko ri sungule ku navela rimbewu, ku vulavula ntsena a swi nga enelanga. “Hi xitshuketa wa ri landzelela, ku fana ni nkunzi leyi yaka eku dlayiweni, . . . ku fana niloko nyenyana yi hatlisela exirimbaneni.”—Swivuriso 7:22, 23.
Hilaha ku fanaka, ku vulavula hi timhaka ta rimbewu eka Internet swi nga endla leswaku u lava ni swin’wana leswi engetelekeke. Muntshwa la vuriwaka Philip u ri: “A ndzi burisana ni un’wana eka Internet, hiloko ku humelela xifaniso xa vudlakuta eka khompyuta ya mina. A xi rhumeriwe hi munhu loyi a ndzi vulavula na yena.” Loko se u navela rimbewu hi ku va u langute swifaniso leswo byambula, u nga ha navela ku titsakisa ku ya emahlweni, ku fana ni ku pfula eka Internet endhawini leyi endleriweke vanhu lavakulu.c Vanhu vo tala lava weleke entlhan’wini wo languta swilo leswi navetisaka rimbewu va ye emahlweni va endla swilo leswi humeke endleleni naswona va kume leswi va swi lavaka.—Vagalatiya 6:7, 8.
Vanhu lava lavaka ku vulavula na wena hi rimbewu eka Internet a va na mhaka ni vuhlayiseki bya wena. Vanhu lava vambe va lava ku ku yenga leswaku u vulavula timhaka leti thyakeke—u endla swilo leswi humeke endleleni—leswaku va enerisa ku navela ka vona.d Leswaku a sirhelela n’wana wa yena eka vanhu lava tirhisaka rimbewu hi ndlela yo biha, Hosi Solomoni u tsale a ku: “Hlayisa ndlela ya wena yi ri ekule swinene na yena, naswona u nga tshineli ekusuhi ni nyangwa ya yindlu yakwe, leswaku u nga nyiki van’wana xindzhuti xa wena, . . . leswaku vafambi va nga tienerisi hi matimba ya wena.” (Swivuriso 5:8-10) Nsinya wa nawu lowu nga eka xitsundzuxo lexi wu nga tirhisiwa hi ndlela leyi: U nga tshineli eka Internet laha ku vulavuriwaka hi timhaka ta rimbewu, leswaku u nga nyiki vafambi lava lavaka ku titsakisa ha wena xindzhuti xa wena.
“Lava Fihlaka Leswi Va Nga Swona”
Kambe u nga ha vula leswaku a wu swi lavi ku vulavula hi rimbewu eka Internet. Ku fana na Peter na Abigail, lava boxiweke eku sunguleni, u nga ha teka Internet tanihi ndhawu leyi u nga tiphofulaka eka yona exihundleni, handle ko chava ku khomisiwa tingana.e Hambiswiritano, ku ni khombo rin’wana leri u faneleke u ri lemuka.
Leswi vanhu va swi kotaka ku titumbeta eka Internet, va nga ha ku kanganyisa. Abigail u ri: “A ndzi vulavula ni vanhu kutani ndzi hemba hi vumunhu bya mina leswaku byi fambelana ni bulo ra hina.” Ku fana na Abigail, u nga ha ticinca leswaku u fambelana ni ntlawa wun’wana lowu nga eka Internet. U nga ha tekelela ndlela leyi va vulavulaka ha yona kumbe swilo leswi va swi tsakelaka leswaku u endla vanghana lavantshwa. Hi hala tlhelo, u nga ha teka ndhawu yo burisana eka yona eka Internet tanihi ndhawu yo phofula langutelo ra wena ni mintlhaveko leyi u vonaka onge vatswari va wena kumbe vanghana va wena a va nge yi tsakeli. Hi ndlela yo karhi, u hetelela u xise ntlawa lowu u bulaka na wona. Hi ku tiendla onge u munhu wo karhi, u xisa loyi u burisanaka na yena eka Internet. Hi hala tlhelo, loko u nga boxi ndlela leyi u titwaka ha yona ni langutelo ra wena eka maxaka ni vanghana, wa va xisa.
Hambileswi ndhawu yo burisana eka yona eka Internet ya ha ku sungulaka, kambe mboyamelo wa vanhu wa ku hemba ni ku xisa i wa khale swinene. Bibele yi vula leswaku muhembi wa khale, Sathana Diyavulosi, u tirhise rhengu leri van’wana lava tirhisaka Internet va ri tirhisaka. U fihle leswi a nga swona a nga si hemba ro sungula. (Genesa 3:1-5; Nhlavutelo 12:9, 10) U nga papalata ku xisiwa hi ku landzela xikombiso xa Hosi Davhida. U tsale a ku: “A ndzi tshamanga ni vanhu lava nga riki na ntiyiso; naswona a ndzi ngheni ni vanhu lava va fihlaka leswi va nga swona.”—Pisalema 26:4.
Hilaha swi kombisiweke hakona eku sunguleni, tindhawu to burisana eka tona eka Internet ti nga ha pfuna. Nilokoswiritano, vantshwa lava lavaka ku tsakisa Yehovha va fanele va va ni vuxiyaxiya swinene eka ndlela leyi va tirhisaka ha yona endlelo ra manguva-lawa ro vulavurisana. Loko u lava ku pfula yin’wana ya tindhawu leti, ku fana niloko u endla ntirho wa xikolo, kombela vatswari va wena kumbe munhu un’wana lonkulu leswaku a tshama kwala tlhelo ka wena loko u ri karhi u tirhisa Internet. Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela swivangelo swin’wana swimbirhi swa leswaku ha yini u fanele u va ni vuxiyaxiya loko u tirhisa Internet. Xi ta tlhela xi hlamusela ndlela leyi ha yona u nga langutanaka ni swiphiqo swo karhi leswi nga ha vaka kona hambiloko u tirhisa Internet hi vukheta.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Mavito man’wana ma cinciwile.
b Buku leyi nge Swivutiso Leswi Vantshwa Va Swi Vutisaka—Tinhlamulo Leti Tirhaka yi tamele switsundzuxo leswi sekeriweke eBibeleni malunghana ni rimbewu emahlweni ka vukati, ku tlanga hi swirho swa rimbewu ni tihloko-mhaka tin’wana leti yelanaka ni teto.
c Tindhawu tin’wana ti endleriwe vanhu lavakulu naswona ku pfumeleriwa vanhu va malembe yo karhi ntsena. Leswi swi vangiwa hileswi hakanyingi timhaka leti hlamuseriwaka kwalaho ni swifaniso leswi nga kwalaho swi byambuleke. Hambiswiritano, minkambisiso yi kombisa leswaku vana van’wana hambi ku ri lava nga ni malembe ya kaye va vula malembe lama hoxeke leswaku va ta kota ku pfula etindhawini leti endleriweke vanhu lavakulu.
d Tanihi leswi u nga ta ka u nga swi koti ku n’wi vona munhu loyi u vulavulaka na yena eka Internet, munhu loyi u bulaka na yena a nga ha endla onge i wa rimbewu leri hambaneke ni ra wena, kasi entiyisweni i wa rimbewu leri fanaka ni ra wena.
e A Parent’s Guide to Internet Safety yi lemukisa leswaku lava tirhisaka Internet va nga ma boxi mavito ya vona, adirese kumbe nomboro ya riqingho eka vafambi lava va hlanganaka na vona eka Internet!
[Xifaniso lexi nga eka tluka 14, 15]
Ku burisana eka Internet swi nga ha va ni khombo