Ta Rivala

◼ Hi lembe ra 2000, emisaveni hinkwayo vanhu lava ngheniweke hi vuvabyi bya rifuva [TB] va fike eka xiringaniso xa 8,3 wa timiliyoni, naswona vanhu va kwalomu ka timiliyoni timbirhi lava nga ni TB va file—naswona vo tala va vona a va tshama ematikweni lama sweleke.—MEDICAL JOURNAL OF AUSTRALIA.

◼ “Vanhu va khume ra timiliyoni va khomiwe hi HIV, naswona lava tlulaka 4,9 wa timiliyoni lava ngheniwaka hi vuvabyi lebyi emisaveni hinkwayo lembe ni lembe va ni malembe ya le xikarhi ka 15 na 24.”—NKWAMA WA NHLANGANO WA MATIKO WO LANGUTANA NI KU ANDZA KA VANHU.

◼ Tikhamera ta setalayiti ti kume leswaku ku ni swinyenyana leswi tshamaka swi ri karhi swi rhendzeleka ni misava leswi vuriwaka ti-albatross. Lexi nga ni rivilo ngopfu xi rhendzeleke ni misava hinkwayo hi 46 wa masiku.—MAGAZINI WA SCIENCE, U.S.A.

◼ “Awara yin’wana ni yin’wana ya siku ni siku, misava yi tirhisa mali leyi tlulaka $100 wa timiliyoni [R635 wa timiliyoni] eka masocha ni le ka matlhari.”—VITAL SIGNS 2005, WORLDWATCH INSTITUTE.

Xana Ku Hlaseriwa Ka Vafundhisi Ka Engeteleka?

Daily Telegraph ya le London yi vike leswi hi 2005: “Ku va muprista hi yin’wana ya mintirho leyi nga ni khombo swinene [eBritain].” Nkambisiso wa 2001 wa hulumendhe wu paluxe leswaku kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa vafundhisi lava ku buriweke na vona va tshame va xanisiwa kumbe ku hlaseriwa emalembeni mambirhi lama hundzeke. Ku sukela hi 1996, ku dlayiwe vafundhisi va kwalomu ka nkombo. Endhawini yin’wana ya le dorobeni, eMerseyside, ku “hlaseriwe, ku gevengiwa kumbe ku hisiwa yin’wana ya tindhawu ta vugandzeri eka leta 1 400 siku ni siku.”

Swiharhi Ni Swimilana Swo Hlamarisa

Hambileswi ku herisiwaka makhwati, “xihlala xa Borneo xi ni swiharhi ni swimilana swo hambana-hambana enkaveni wa xona,” hi ku vula ka The New York Times. Hi ku ya hi Nkwama wa Swilo swa le Nhoveni wa Misava Hinkwayo, exikarhi ka 1994 na 2004, vativi va swimilana va kume swimilana ni swiharhi leswintshwa swa 361 exihlaleni lexi, lexi xi tirhisiwaka hi Brunei, Indonesia na Malaysia. Leswi swi kumekeke swi katsa switsotswana leswintshwa swa 260, swimilana swa 50, tinhlampfi ta 30, machela ya nkombo, minkolombyana ya tsevu, minkokotso ya ntlhanu, tinyoka timbirhi ni xinana xin’we. Kambe, makhwati lama kumekaka endzeni-ndzeni, ma le khombyeni tanihi leswi ku tsemeleriwa ka mirhi ku yaka mahlweni, ku vangiwaka hileswi vanhu va lavaka timhandzi leto tsindziyela leti kumekaka etindhawini leti hisaka ni rhaba ni mafurha ya murhi wa ncindzu.

Vukholwa-hava Byi Lo Bee!

“Hambi ku ri enkarhini wa thekinoloji ni sayense, vukholwa-hava bya ha tinyike matimba,” ku vika nhlangano wa le Jarimani wa Allensbach wo kambisisa mavonelo ya vanhu. Nkambisiso lowu endliweke nkarhi wo leha wu kombise leswaku “vanhu va ha ri ni vukholwa-hava bya leswaku ku ni mihlolo leyinene ni leyo biha, naswona ku vula ntiyiso, vukholwa-hava lebyi se byi tinyike matimba ngopfu namuntlha ku tlula emalembeni ya 25 lama hundzeke.” Hi va-1970, vanhu lava endlaka 22 wa tiphesente a va kholwa leswaku loko vo vona nyeleti yi ba layini ro vangama nivusiku, vutomi bya vona a byi ta khumbeka hi ndlela yo karhi. Sweswi se va endla 40 wa tiphesente. Namuntlha, ko va munhu un’we lonkulu eka vanharhu la bakanyaka vukholwa-hava hinkwabyo. Nkambisiso wun’wana lowu endliweke eka swichudeni swa 1 000 swa le yunivhesiti eJarimani wu paluxe leswaku swichudeni leswi endlaka n’we-xa-nharhu swi tshemba leswaku switshungulo swa nhlanhla leswi vanhu va fambaka na swona emimovheni kumbe leswi kumekaka eka swilo swo tamela swilotlelo, swi ta va nyika nhlanhla.

Mabuwu Ya Ayisi Ya Le Antarctic Ma N’oka

“Emalembeni ya 50 lama hundzeke, 87 wa tiphesente ta mabuwu ya tiayisi ya 244 ya le nhlonhleni wa Antarctic ma n’oka,” naswona ma n’oka hi ku hatlisa ku tlula hilaha vativi a va ehleketa hakona, ku vika phepha-hungu ra le Buenos Aires leri vuriwaka Clarin. Nkambisiso lowukulu lowu endliweke ro sungula eka mabuwu lawa wu tlhele wu kuma leswaku ku hisa ku engeteleka hi 2,5 wa tidigrisi ta Celsius emalembeni ya 50 lama hundzeke. David Vaughan wa British Antarctic Survey u ri: “Ku n’oka loku ku vangiwe ngopfu hi ku cinca ka maxelo.” U vutise a ku: “Xana ku vangiwe hi vanhu? A hi tiyiseki kahle, kambe swi vonaka hi ri ekusuhi ni ku hlamula xivutiso lexi xa nkoka.”