Swirhapa Swa Ndhavuko Swo Xonga Swinene

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE GUADELOUPE

A VA tshama endhawini yo xonga swinene kambe a va nga tiphini hi leswi ndhawu leyi yi nga na swona. Ku sukela eka lembe-xidzana ra vu-17, magidi-gidi ya Vantima va tikume va ri eka xiyimo xo tano xo vava loko va tekiwe hi nkani ematikweni ya rikwavo va yisiwa eGuadeloupe ni le Martinique. A va ri mahlonga emasin’wini ya mova le swihlaleni swa Kharibiya naswona a va tshama va ri entirhweni vutomi bya vona hinkwabyo.

Van’wamapurasi vo tala eswihlaleni leswi a va vula leswaku mahlonga ma fanele ma tivonela leswaku ma dya yini, hikwalaho vo tala va rime swirhapa. Hambileswi a va ri ni ntirho wo tala, kambe a va fanele va rima swirhapa swa vona vini leswaku va ta kuma swakudya leswi va swi rhandzaka. A va byala mintsumbula, ti-yam ni swin’wana leswi a swi nandziha naswona swi akaka miri ku tlula hinkwaswo leswi a va ta swi kuma eka vini va vona. A va byala ni mintsembyana ni ti-spice to nandzihisa swakudya.

Hi 1848 mfumo wa le Furwa wu herise vuhlonga eswihlaleni leswi, kambe vaaka-tiko volavo lava se a va ntshunxekile va ye mahlweni ni ku rima swirhapa swa vona. Namuntlha vanhu va le Guadeloupe ni le Martinique, lava vo tala va vona ku nga vatukulu va Vantima lava a va tirha hi matimba, va ha ya emahlweni va rima swirhapa leswi sweswi swi vitaniwaka swirhapa swa Creole.

Makhwati Lamatsongo

Emakaya ka mahlonga lawa a ku va ni swirhapa swimbirhi. Hi xitalo xirhapa xa matsavu a xi kumeka ekulenyana ni yindlu. “Xirhapa xa le kaya” (kumbe jardin de case hilaha xi tiviwaka hakona kwalaho), a xi va ekusuhi ni yindlu naswona lexi hi xona lexi talaka ku vitaniwa xirhapa xa Creole namuntlha. Xirhapa xo tano xi ni swiluva swo tala leswi phasaphasaneke, byanyi, misinya ni swikhwatana leswi tlhumeke ku fana ni le makhwatini lawa ku tshamaka ku na mpfula. Leswi swimilana swi taleke hinkwako, loko u sungula ku vona xirhapa lexi, u ta ehleketa leswaku ko va khwati ro saseka. Kambe xirhapa lexi xi hlelekile swinene naswona xi avanyisiwe hi swiyenge swo hambana-hambana. Ku ni swindledyana leswi endlaka leswaku n’wini wa xirhapa a kota ku fikelela swimilana swakwe hinkwaswo.

Xirhapa lexi xi nave ku suka endzhaku ka yindlu ku ya fika emahlweni ka yona, laha xi endlaka ndhawu yo saseka yo amukela vaendzi. Loko ku fika vaendzi, vini va muti va va amukela kwahala eswiluveni swo saseka swinene leswi vuriwaka ti-croton, ti-golden-trumpet ni matluka layo saseka ya bougainvillea na ixora.

Swimilana leswi tirhiseriwaka ku tshungula swi byariwe eka swiyenge swin’wana swa xirhapa xa Creole, naswona hi xitalo swi le kusuhi ni khumbi ra yindlu laha swi kumaka ndzhuti. Swimila swo kota Basil, sinamoni, goatweed, bay leaf ni Jack leswi kumekaka enhoveni, i swin’wana swa mintsembyana leyi tirhisiwaka ku tshungula eswihlaleni. Byanyi lebyi nun’hwelaka ku kota swiri na byona byi kona exirhapeni, naswona loko byi omile bya hisiwa leswaku byi hlongola tinsuna.

Vanhu vo tala lava kumekaka laha swihlaleni va teka vutivi bya vona hi swimilana leswi tshungulaka byi ri bya nkoka. Khale, loko munhu o khomiwa hi mavabyi kumbe a vaviseka, hakanyingi dokodela a a nga ri lomu. Hikwalaho vanhu a va tirhisa swimilana leswi byariweke exirhapeni xa Creole leswaku va titshungula. Swimilana leswi swa ha tirhisiwa ku tshungula vanhu, kambe ku titshungula hi wexe swi nga va ni khombo. Ematshan’weni yo horisa muvabyi, loko mintsembyana yi nga tirhisiwi hi mfanelo, yi nga nyanyisa vuvabyi. Xisweswo, lava tshamaka eswihlaleni leswi namuntlha va lava ku tshunguriwa hi lava va dyondzeleke ku tshungula.

Xiyenge lexikulu xa xirhapa xa Creole, lexi kumekaka endzhaku ka yindlu, xi tirhiseriwa ku byala matsavu. Kwalaho u ta kuma mintsumbula, ti-eggplant, mavele, ti-spleen amaranth, lethasi ni swibyariwa swin’wana, ku tlhela ku byariwa ni ti-spice tin’wana leti tirhisiwaka loko ku swekiwa swakudya sweswo. Misinya ya mabanana na yona ya mila kwalaho naswona u nga ha vona misinya yo kota ti-breadfruit, makotapeni, magwava kumbe manghoza.

Xirhapa Xo Xonga Swinene

Loko u famba ekusuhi ni xirhapa xa Creole, u nga ha navela ku tshinela ekusuhi na xona swinene. Loko u ri endzeni ka xirhapa lexi, u ta vona swiluva swo saseka leswi vangamaka loko swi voningiwa hi masana ya dyambu. Hi nkarhi lowu fanaka, rimoyana leri hungaka ri hunga nun’hwelo wo tsakisa swinene ku tlula swinun’hweriso leswi xavisiwaka. Phela, u nga ha vona onge u ngo vhela u tshama kwalaho, kambe u va u lo endza. Mawaku ntsako lowu n’wini loyi a xi byaleke a vaka na wona hi ku tshama kwalaho masiku hinkwawo!

Xana xirhapa xa Creole xi ta tshama xi ri kona? Van’wana lava tshamaka eswihlaleni sweswo va karhatiwa hileswi vantshwa vo tala va nga khathaliki hi ku hlayisa swirhapa sweswo swo saseka ni ndhavuko wa vona lowu vuyerisaka. Hambiswiritano, vantshwa vo tala ku katsa ni lavakulu, va tibuma hi vuxongi bya xirhapa lexi ni leswi xi yimelaka swona. Xirhapa xin’wana ni xin’wana xa Creole i xitsundzuxo xa ndlela leyi Vantima lava a va ri mahlonga va lweke ha yona hi matimba leswaku va hanya hambiloko swiyimo swi bihile swinene.

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

XANA RITO “CREOLE” RI VULA YINI?

Rito leri nge “Creole” eku sunguleni a ri vula vanhu lava vatswari va vona va humaka eYuropa kambe vona va velekeriweke eMatikweni ya Amerika, kambe sweswi ri ni tinhlamuselo to hambana-hambana. Vanhu van’wana va le Haiti va tirhisa rito “Creole” ku hlamusela nchumu wo saseka kumbe nchumu wa nkoka swinene. Kasi, ku ni tindzimi tin’wana eJamaica, Haiti ni le ka tindhawu tin’wana leti vitaniwaka Xicreole. Kahle-kahle, xicreole i ririmi leri humaka eka tindzimi to hambana-hambana kambe se ri tirhisiwaka hi vanhu vo karhi.

Rito “creole” ri nga ha tlhela ri vula ndlela yo karhi ya mahanyelo leyi ngopfu-ngopfu vanhu va le swihlaleni swa le Kharibiya, va hanyaka ha yona. Le Puerto Rico ni le Dominican Republic, ku ni mavizweni wa rito leri ra Xipaniya ku nga criollo leri nga ni mongo lowu fanaka. Eswihlaleni swa Kharibiya, vatukulu va Vantima ni Valungu, va tshame swin’we kutani va tekana loko nkarhi wu ri karhi wu famba, kutani va va ni vana vo saseka ni mindhavuko yo tsakisa. Swirhapa swa Creole swa le Guadeloupe ni le Martinique swi thyiwe vito rero hikwalaho ka sweswo.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Swifaniso leswi nga endzeni ka swirhendzevutana (ku sukela ehenhla): “alpinia,” biriviri, xihenga, “cacao” ni kofi