Leswi Hi Endlaka Hi Tshemba Leswaku Ku Ni Muvumbi

Vativi vo tala eka swiyenge swo hambana-hambana swa sayense va swi xiya leswaku ntumbuluko wu endliwe hi ndlela ya vutlhari. Va swi vona swi nga twali ku ehleketa leswaku vutomi lebyi rharhanganeke swonghasi emisaveni byi ve kona hi xiwelo. Hikwalaho, vativi va sayense ni valavisisi vo hlayanyana va tshemba leswaku ku ni Muvumbi.

Van’wana va vativi lava i Timbhoni ta Yehovha. Va kholwa leswaku Xikwembu lexi huhuteleke Bibele hi xona Muendli ni Muaki wa vuako. Ha yini va tshemba sweswo? Xalamuka! yi vutise van’wana va vona. Leswi va swi vulaka swi nga ha ku hlamarisa.a

“Ku Rharhangana Lokukulu Ngopfu Ka Vutomi”

◼ WOLF-EKKEHARD LÖNNIG

MATIMU YAKWE: Eka malembe ya 28 lama hundzeke ndzi endle ntirho wa sayense lowu fambisanaka ni swihoxo leswi endlekaka eka xiaki xa xitekela eka swimilana. Eka malembe ya 21 ya malembe wolawo, ndzi tirhe eka Ndzawulo ya Max Planck ya Ndzavisiso wo Kurisa Swimilana ya le Cologne eJarimani. Naswona emalembeni lama lavaka ku va 30, ndzi tirha tanihi nkulu evandlheni ra Vukreste ra Timbhoni ta Yehovha.

Vulavisisi bya mina lebyi fambisanaka ni minkambelo ya xiviri lebyi ndzi byi endleke eka fambiselo ra xitekela, ku katsa ni tidyondzo ta mina ta ntivo-vutomi ni swivumbeko swa swiharhi ni vanhu, swi endle ndzi vona leswaku vutomi byi rharhangane ngopfu. Ku kambisisa ka mina swilo leswi swi tiyise ripfumelo ra mina ra leswaku swilo leswi hanyaka, hambileswi vonakaka swi nga nyawuli, swi fanele swi tumbuluxiwe hi munhu wo tlhariha.

Vativi va sayense va ku tiva kahle ku rharhangana loku kumekaka eka swilo leswi nga ni vutomi. Kambe, ntiyiso lowu hi xitalo wu nyikeriwa hi ndlela leyi kombaka onge swi lo tiendlekela. Hambiswiritano, hi ku vona ka mina, rungula leri vanhu va ri tirhisaka ku hlasela rungula ra Bibele leri vulavulaka hi ku tumbuluxiwa ri wela le kule, loko ri kambisisiwa hi ku tirhisa sayense. Ndzi kambisise mhaka yo tano eka malembe yo tala lama hundzeke. Endzhaku ko kambisisa hi vukheta swilo leswi hanyaka ni ku anakanyisisa hi ndlela leyi milawu leyi lawulaka vuako hinkwabyo yi vonakaka yi hleriwe kahle ha yona leswaku ku va ni vutomi emisaveni, ndzi boheka ku tshemba leswaku ku ni Muvumbi.

“Hinkwaswo Leswi Ndzi Swi Vonaka Swi Ni Xikongomelo”

◼ BYRON LEON MEADOWS

MATIMU YAKWE: Ndzi tshama eUnited States naswona ndzi tirha eNational Aeronautics and Space Administration eka xiyenge xa laser physics. Swa sweswi, hi karhi hi endla thekinoloji leyi nga ta kota ku antswisa vuswikoti byo kambela maxelo ya misava ni swin’wana swihlamariso swa misava. Ndzi nkulu evandlheni ra Timbhoni ta Yehovha eKilmarnock, le Virginia.

Eka vulavisisi bya mina ndzi tala ku kambisisa milawu ya sayense ya swilo swa ntumbuluko. Ndzi lava ku twisisa leswaku ha yini swilo swo karhi swi endleka naswona swi endlekisa ku yini. Eka minkambisiso leyi ndzi yi endlaka, ndzi kuma vumbhoni lebyi nga erivaleni bya leswaku hinkwaswo swi lo endliwa. Ndzi tshemba leswaku ndzi fambisana ni sayense loko ndzi kholwa leswaku Xikwembu hi xona xi vumbeke swilo hinkwaswo swa ntumbuluko. Milawu ya ntumbuluko a yi hundzuki, swi le rivaleni leswaku yi vekiwe hi Muhleri, ku nga Muvumbi.

Loko mhaka leyi yi ri erivaleni hi ndlela leyi, ha yini van’wasayense vo tala va tshemba dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo? Kumbe, xana hileswi va endlaka xiboho va nga si kambisisa vumbhoni hilaha ku heleleke? Mhaka leyi yi tolovelekile eka van’wasayense. Kambe ku kambisisa xiendlakalo xo karhi, hambiloko xo vonakala xi ri ntiyiso hi ndlela yo karhi, a swi vuli swona leswaku hi nga teka xiboho hi nga si kambisisa. Hi xikombiso, munhu loyi a endlaka vulavisisi bya matirhelo ya sayense ya ku vonakala [laser physics] a nga ha vula leswaku ku vonakala i gandlati, ku fana ni gandlati ra mpfumawulo hikuva minkarhi yin’wana ku vonakala ku vonaka ku fana ni gandlati. Hambiswiritano, xiboho xo tano xi ta va xi nga helelanga hikuva vulavisisi byi komba leswaku nakambe ku vonakala ku fana ni ntlawa wa swiphemu-phemu, leswi tiviwaka hi vito ra ti-photon. Hilaha ku fanaka, lava pfumelaka leswaku dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo i ntiyiso, va vula tano va langute vumbhoni lebyi nga hetisekangiki, kutani va kuceteriwa hi leswi va swi kunguhate loko swi ta eka xiboho lexi va xi tekaka hi mhaka leyi.

Swa ndzi hlamarisa loko ndzi vona vanhu va pfumela dyondzo leyi kasi “vatshila” va yona hi xivona a va pfumelelani hileswi nga vaka swi humelerile. Hi xikombiso, xana a wu ta pfumela leswaku tinhlayo i dyondzo ya ntiyiso loko vativi van’wana a vo vula leswaku 2+2 swi endla 4, loko hilaha tlhelo vativi van’wana va vula leswaku swi endla 3 kumbe 6? Loko sayense yi lava leswaku hi pfumela ntsena mhaka leyi nga ni vumbhoni, leyi nga kamberiwaka ni ku endliwa, xisweswo vonelo ra leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi huma eka nchumu wun’we a hi ntiyiso, hikuva a ri tiyisekisiwi hi sayense.

“Swilo A Swi Nge Tiendlekeli”

◼ KENNETH LLOYD TANAKA

MATIMU YAKWE: Ndzi mutivi wa maribye ni misava, sweswi ndzi tirha eka Khampani yo Kambisisa Misava ni Maribye ya le United States eFlagstaff le Arizona. Eka malembe ya 30 lama hundzeke ndzi hoxe xandla eka vulavisisi bya sayense eka swiyenge swo hambana-hambana swa ntivo-misava ni ntivo-tinyeleti. Swo tala swa leswi ndzi endleke vulavisisi ha swona ku katsa ni mimepe ya pulanete ya Mars swi kandziyisiwile eka timagazini leti tivekaka ta sayense. Leswi ndzi nga Mbhoni ya Yehovha, ndzi heta tiawara ta 70 n’hweti ni n’hweti ndzi khutaza vanhu leswaku va hlaya Bibele.

Ndzi dyondzisiwe ku tshemba dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, kambe a ndzi nga pfumeli leswaku matimba lamakulu lawa a ma laveka leswaku ku va ni vuako ma tumbuluke handle ka Muvumbi la nga ni matimba. Swilo a swi nge tiendlekeli. Ndzi tlhele ndzi kuma leswaku Bibele yi nyikela vumbhoni lebyi tiyeke lebyi kombaka leswaku ku ni Muvumbi. Buku leyi yi nyikela swikombiso swo tala leswi pfumelelanaka ni sayense, swo fana ni leswaku misava i xirhendzevutana naswona xi yi hayeke “ehenhla ka hava.” (Yobo 26:7; Esaya 40:22) Ntiyiso lowu wu tsariwe eBibeleni khale vanhu va nga si swi kuma leswaku leswi i ntiyiso.

Ehleketa hi ndlela leyi hi endliweke ha yona. Hi ni switwi swo hlamarisa, vuxiya-xiya, miehleketo yo tlhariha, vuswikoti byo vulavurisana ni ntwela-vusiwana. Lexi tsakisaka, hi kota ku twa, ku tsakela ni ku kombisa rirhandzu. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo a yi swi koti ku hlamusela leswaku timfanelo leti to saseka swonghasi hi ti kuma kwihi.

Tivutise, ‘Xana swi tshembeka ku fikela kwihi swihlovo swa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo?’ Vuthala lebyi nga kona a byi helelanga, byi rharhanganile naswona bya pfilunganya. Vativi va dyondzo leyi va tsandzekile ku kombisa ndlela leyi swilo swi tiendlekeleke ha yona hi ku tirhisa tindlela ta sayense elaboratori. Hambileswi van’wasayense hi xitalo va tirhisaka tindlela letinene ta ku endla ndzavisiso, hakanyingi va endla swiboho va kuceteriwa hi swiendlo swa vutianakanyi loko va hlamusela leswi va swi tshubuleke. Van’wasayense va tiviwa hi ku khutaza mavonelo ya vona loko leswi va swi kambisisaka swi nga hetiseki kumbe swi nga fambisani. Ntirho-vutomi wa vona ni ndlela leyi va titwaka ha yona swi hoxa xandla swinene emhakeni leyi.

Tanihi mutivi wa sayense tlhelo xichudeni xa Bibele, ndzi lava ntiyiso hinkwawo lowu fambisanaka ni hinkwaswo leswi tiviwaka ni leswi voniweke leswaku ndzi kuma ku twisisa loku faneleke. Eka mina, leswi Bibele yi swi vulaka hi Muvumbi hi swona leswi twalaka ngopfu.

“Vumbhoni Lebyi Nga Lo Dla, Bya Leswaku Sele Yi Lo Endliwa”

◼ PAULA KINCHELOE

MATIMU YAKWE: Ndzi ni malembe yo hlayanyana ndzi ri mulavisisi eka dyondzo ya tisele ni timolekhuli ta ntivo-vutomi leti kumekaka eka swilo leswi hanyaka ni ntivo-vutomi wa swilo leswitsongo ngopfu leswi hanyaka. Swa sweswi ndzi thoriwe eYunivhesiti ya Emory le Atlanta, eGeorgia, le U.S.A. Nakambe ndzi pfuna vanhu lava vulavulaka ririmi ra Xirhaxiya ku dyondza Bibele.

Ndzi hete malembe ya mune ndzi dyondza hi sele ni swiyenge swa yona tanihi xiphemu xa dyondzo ya mina ya ntivo-vutomi. Loko ndzi ri karhi ndzi dyondza swo tala hi DNA, RNA, ti-protheyini ni ndlela leyi swakudya swi gayiwaka ha yona, ndzi ye ndzi hlamala ku vona ndlela leyi swilo leswi swi rharhanganeke ni ku hleleka ha yona. Hambileswi, swi ndzi hlamariseke ku vona swo tala leswi vanhu va swi dyondzeke hi sele, ndzi hlamarisiwe ngopfu hileswi ku nga ni swo tala leswi va nga si swi tivaka ha yona. Vumbhoni lebyi nga lo dla, bya leswaku sele yi lo endliwa i xivangelo xin’wana xa leswi ndzi endlaka ndzi tshemba leswaku Xikwembu xi kona.

Ku dyondza ka mina Bibele swi ndzi pfune ku tiva Muvumbi yoloye—ku nga Yehovha Xikwembu. Ndza tiyiseka leswaku a ngo va Mutumbuluxi wo tlhariha ntsena, kambe i Tatana la nga ni musa ni rirhandzu naswona wa ndzi khathalela. Bibele yi hlamusela xikongomelo xa vutomi ni ku nyikela ntshembo wa vumundzuku lebyi tsakisaka.

Vantshwa lava dyondzisiwaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo exikolweni swi nga ha endleka va nga wu tivi ntiyiso. Mhaka leyi yi nga va pfilunganya. Loko va pfumela eka Xikwembu, leswi swi nga ringa ripfumelo ra vona. Kambe va nga hlula ndzingo wolowo hi ku kambisisa swilo swo tala leswi nga kona swa ntumbuluko leswi hi swi vonaka hinkwako-nkwako, ni hi ku ya emahlweni va dyondza hi Muvumbi ni timfanelo ta yena. Leswi ndzi swi endlile hi ndzexe naswona swi ndzi pfunile ku vona leswaku leswi Bibele yi swi vulaka hi ku tumbuluxiwa ka swilo i ntiyiso naswona a swi lwisani ni sayense ya ntiyiso.

‘Milawu Leyi Hlamarisaka Yo Olova’

◼ ENRIQUE HERNÁNDEZ-LEMUS

MATIMU YAKWE: Ndzi mutirheli wa nkarhi hinkwawo la nga Mbhoni ya Yehovha. Nakambe ndzi n’wasayense wa matirhelo ya tinhlayo [theoretical physicist], ndzi tirha eYunivhesiti ya Tiko ya le Mexico. Ntirho lowu ndzi wu endlaka sweswi wu katsa ku kuma xivangelo lexi twalaka xa ku n’okelana ka tinyeleti loko ku ri ni ku hisa lokukulu, ku nga ndlela leyi tinyeleti ti kulaka ha yona. A ndzi kambisisa ni ku rharhangana ka ndlela leyi DNA yi tirhaka ha yona.

Vutomi byi rharhangane ngopfu, xisweswo a swi nge endleki leswaku byi ve kona hi xiwelo. Hi xikombiso, ehleketa hi rungula ro tala leri kumekaka eka molekhuli ya DNA. Kahle-kahle, swi vonaka ku ri nchumu wo tika swinene leswaku khromozoni yin’we yi tiendlekela, lerova swi nga ha fana nileswaku a swi nge pfuki swi endlekile. Ndzi vona ku ri vuphukuphuku ku pfumela leswaku ku ni matimba yo karhi lama nga endlaka ku nga ri khromozoni yin’we ntsena kambe ku rharhangana loku hlamarisaka loku nga kona eka swilo leswi hanyaka.

Ku engetela kwalaho, loko ndzi kambisisa ndlela leyi rharhanganeke ngopfu leyi swilo swi langutekaka ha yona, ku sukela eka swilo leswitsongo ngopfu ku ya eka mafambelo ya swirimelo leswikulu leswi fambaka exibakabakeni, ndzi tsakisiwa hileswi milawu leyi lawulaka mafambelo ya swona yi olovaka swinene. Eka mina, milawu leyi yi ndzi byela leswaku yi endliwe hi Mutivi-nkulu wa Tinhlayo—milawu leyi yi fana ni nsayino wa Mupfapfarhuti la nga ni Vuswikoti Lebyikulu.

Hakanyingi vanhu va hlamala loko ndzi va byela leswaku ndzi Mbhoni ya Yehovha. Minkarhi yin’wana va ndzi vutisa leswaku, swi tisa ku yini leswaku ndzi pfumela leswaku Xikwembu xi kona. Mavonelo ya vona ma twisiseka hikuva vukhongeri byo tala a byi khutazi valandzeri va byona ku lava vumbhoni bya leswi va dyondzisiwaka swona kumbe ku kambisisa leswi va swi tshembaka. Hambiswiritano, Bibele yi hi khutaza ku tirhisa “vuswikoti byo ehleketa” lebyi hi nga na byona. (Swivuriso 3:21) Vumbhoni hinkwabyo lebyi nga kona eka ntumbuluko bya swilo leswi endliweke hi vutlharhi, ku katsa ni vumbhoni lebyi nga le Bibeleni, bya hi khorwisa leswaku Xikwembu xi kona naswona xi rhandza ku yingisa swikhongelo swa hina.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 22]

Mars in background: Courtesy USGS Astrogeology Research Program, http://astrogeology.usgs.gov