Tana U Ta Vona Nambu Lowukulu Wo Saseka Lowu Vitaniwaka Mekong
NAMBU wa Mekong wu tsemakanya matiko ya tsevu ya le Asia, naswona wu pfuna kwalomu ka 100 wa timiliyoni ta vanhu lava humaka eka tinxaka to hambana-hambana ta kwalomu ka 100. Lembe ni lembe, nambu lowu wu humesa kwalomu ka 1,3 wa timiliyoni ta tithani ta tinhlampfi—ti tlula leti khomiwaka eLwandle ra le N’walungwini ka mune! Nambu lowu wu lehe 4 350 wa tikhilomitara, naswona hi wona nambu wo leha swinene eDzonga-vuxa bya Asia. Hikwalaho ka leswi nambu lowu wu hundzaka eka matiko yo hlayanyana, wu ni mavito yo tala, kambe leri wu dumeke ha rona hi leri nge—Mekong—ku nga ntsongahato wa rito ra Xithai leri nge Mae Nam Khong.
Nambu lowu wa Mekong wu sukela etintshaveni ta Himalaya, kutani wu khuluka hi nkhinkhi wu ehla etintshaveni ni le magoveni yo enta. Loko nambu lowu wu huma eChayina laha wu vitaniwaka Lancang, wu va se wu hete hafu ya mpfhuka wa wona naswona wu va wu xike 4 500 wa timitara. Xiphemu lexin’wana xa nambu xi voyame 500 wa timitara ntsena. Hikwalaho ka sweswo, xiphemu xexo xa nambu lowu xi khuluka xi rhulile. Loko wu huma eChayina, nambu lowu wu endla ndzilakano exikarhi ka Myanmar na Laos, naswona wu tlhela wu endla ndzilakano exikarhi ka Laos na Thailand. Loko wu fika etikweni ra le Cambodia, wa hambana wu va milambu yimbirhi kutani wu khulukela eVietnam, laha wu fikaka wu helela eLwandle ra le Chayina ra le Dzongeni.
Hi va-1860, Mafurwa ma ringete ku kuma ndlela yo gonya hi nambu lowu ku ya fika eChayina. Hambiswiritano, va hele matimba loko va kuma mati lama a ma khuluka hi matimba ekusuhi ni doroba ra Kratie eCambodia, ni ndhawu ya maboboma yo tala lama vitaniwaka Maboboma ya Khone edzongeni wa Laos. Ku ni mati yo tala swinene eMabobomeni ya le Khone ku tlula maboboma lama nga kona emisaveni hinkwayo, ma tlula ni lawa ma nga kona eMabobomeni ya le Niagara, lama baka ndzilakano wa Canada na United States.
Nambu Lowu Nga Ni Vutomi
Nambu wa Mekong i wa nkoka eka ikhonomi ya le Dzonga-vuxa bya Asia. Ntsindza wa Laos ku nga Vientiane, ni ntsindza wa Cambodia ku nga Phnom Penh, havumbirhi bya yona i madoroba lama nga emahlalukweni lama titshegeke hi nambu lowu. Ehansinyana, nambu lowu i wa nkoka swinene eka vanhu va le Vietnam. Hi laha wu fikaka wu avana wu va swiyenge swa nkombo, kutani wa andlaleka wu va 40 000 wa swikwere khilomitara ni migerho ya mati leyi ringanyetiwaka kwalomu ka 3 200 wa tikhilomitara. Mati lawa yo tarisa xileswi ma cheleta swirhapa swa rhayisi ma tlhela ma tisa ni misava yo nona, leyi endlaka leswaku van’wamapurasi va kota ku byala rhayisi kanharhu hi lembe. A swi hlamarisi leswi tiko ra Vietnam ku nga rona ri landzelaka Thailand hi ku xavisa rhayisi yo tala emisaveni.
Ku ni mixaka ya tinhlampfi ya kwalomu ka 1 200 leyi kumekaka enambyeni wa Mekong, kasi tin’wana ta tona ku katsa ni timundle, ta fuyiwa. Nhlampfi yin’wana leyi dumeke swinene i trey riel, yi tiveka ngopfu hikwalaho ka xivangelo lexi twalaka—phela mali ya le Cambodia yi vitaniwa riel hikwalaho ka nhlampfi leyi. Enambyeni lowu ku kumeka muxaka wun’wana wa bavuri leyi nga le khombyeni ro hela, leyi kulaka ku ringana 2,75 wa timitara. Hi 2005, vaphasi va tinhlampfi va phase bavuri leyi a yi tika 290 wa tikhilogiramu, swi nga endleka ku ri yona nhlampfi leyikulu swinene leyi nga tshama yi phasiwa eka mati ya le nambyeni. Xiharhi xin’wana xa le matini lexi na xona xi nga le khombyeni ro hela i dolfini leyi vitaniwaka Irrawaddy. Valavisisi va vula leswaku leti ti nga sala enambyeni ti le hansi ka 100.
Nambu wa Mekong a wo phakela ntsena vanhu va timiliyoni, kambe wu tirhisiwa ni hi swikepe swo hambana-hambana—swikwekwetsu leswi khandziyisaka vanhu, swikepe leswikulu leswi tleketlaka nhundzu, ni swin’wana leswikulu leswi fambaka elwandle. Vafambi va swi rhandza ku famba hi nambu lowu, vo tala va vona va rhandza ku famba va hundza eMabobomeni ya Khone va vhakela eVientiane. Doroba leri ri dume hi migerho ya rona ya mati, tikereke ta rona leti khavisiweke, tindlu leti akiweke ehenhla ka timhandzi, naswona ri ve ntsindza wa swa mabindzu, tipolitiki ni vukhongeri ku tlula malembe ya 1 000. Ku suka eVientiane, munhu a nga khupuka ni nambu a ya eLouangphrabang. Doroba leri a ri tirhisiwa tanihi hlaluko naswona khale ka rona a ri ri ntsindza wa mfumo wa Thai-Lao, ku katsa ni hi nkarhi lowu a ku fuma Mafurwa, a ku ri ntsindza wa le vuhosini wa Laos. Ka ha vonaka vuthala bya mfumo wa Mafurwa endhawini leyi.
Emalembeni ya sweswinyana ku ve ni ku cinca loku nga tsakisiki enambyeni lowu. Ku khomiwa ka tinhlampfi hi vusopfa, ku tsemeleriwa ka makhwati ni ku akiwa ka madamu lamakulu. Eka vanhu vo tala lava vonaka xiyimo lexi, swi vonaka onge a xa ha lawuleki. Kambe ntshembo wu kona.
Bibele yi hi tshembisa leswaku Muvumbi wa hina wa rirhandzu u ta nghenelela eka timhaka leti khumbaka vanhu ku nga ri khale hi ku tirhisa Mfumo wa yena. (Daniyele 2:44; 7:13, 14; Matewu 6:10) Ehansi ka nkongomiso wa hulumendhe yoleyo leyi hetisekeke, misava hinkwayo yi ta lunghisiwa naswona milambu yi ta ‘phokotela mavoko’ hi ntsako, hi ndlela yo fanekisela. (Pisalema 98:7-9) Onge ni nambu lowu wa matimba wu nga hlanganyela eka ntsako wolowo.
[Mepe lowu nga eka tluka 24]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
MYANMAR
LAOS
CHAYINA
THAILAND
CAMBODIA
VIETNAM
Nambu wa Mekong
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Swirhapa swa rhayisi, Nhlangasi wa Mekong
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Ku ni tinxaka ta tinhlampfi ta kwalomu ka 1 200 leti kumekaka eNambyeni wa Mekong
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Makete wa le matini, eVietnam
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 24]
Rice paddies: ©Jordi Camí/age fotostock; fishing: ©Stuart Pearce/World Pictures/age fotostock; background: © Chris Sattlberger/Panos Pictures
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 25]
Market: ©Lorne Resnick/age fotostock; wansati: ©Stuart Pearce/World Pictures/age fotostock