Laha Nambu Wu Khulukaka Wu Tlhelela Endzhaku

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE CAMBODIA

XANA u tshame u vona nambu lowu khulukaka wu tlhelela endzhaku? Ku vuriwa yini hi khwati leri vaka ri ri ematini ku ringana hafu ya lembe? Xana a wu swi tiva leswaku vanhu va tshama eka tiyindlu leti papamalaka leti faneleke ti rhurhisiwa hileswi mati ma phyeke? U nga ha ku: “A swi endleki sweswo.” Loko u vula tano, u nga ha cinca mianakanyo ya wena endzhaku ko endzela le Cambodia hi nguva ya timpfula.

Siku ni siku, ku sukela exikarhi ka n’hweti ya May ku ya eka October, xibakabaka lexi nga riki na mapapa nimixo xi sungula dzwihala kutani nindzhenga ku sungula ku halaka mpfula. Mati ma khulukela etindhawini leti a ti omile ni leti nga ni ritshuri naswona milambu ya khapa-khapa.

Ha Yini Wu Khuluka Wu Tlhelela Endzhaku?

Vona mepe lowu nga eka tluka leri landzelaka. Languta ndhawu leyi Nambu lowukulu wa Mekong wu hlanganaka kona ni Nambu wa Tonle Sap. Mati lawa ma hlangana kutani ma hatla ma avana ma nghena eNambyeni wa Mekong ni le Nambyeni wa Bassac. Kutani ma hambeta ma khulukela edzongeni ma tsemakanya tiko ra Vietnam, ma vumba Ndhawu leyi Nambu lowukulu wa Mekong wu nghenaka ha yona elwandle.

Endzhakunyana ka loko nguva ya timpfula yi sungurile, tindhawu ta le hansi ta laha lwandle ri hlanganaka kona ni nambu ti tala hi mati swinene. Mati wolawo yo tala ma tata swinambyana leswi omeke. Loko nguva ya timpfula yi ri karhi yi ya emahlweni, Nambu wa Tonle Sap wa tala kutani wu sungula ku khulukela en’walungwini, ematshan’weni yo ya edzongeni laha hi ntolovelo wu khulukelaka kona. Nambu lowu, lowu taleke wu khuluka wu tlhelela endzhaku ku kondza wu fika eTiveni ra Tonle Sap.

Tiva leri ri le ndhawini leyi nga rivala leyi nga kwalomu ka tikhilomitara ta 100 ku suka ePhnom Penh, laha ku nga ntsindza wa Cambodia. Hi nguva yo pfumala timpfula tiva leri ri aname kwalomu ka swikwere-khilomitara swa 3 000. Hambiswiritano, hi nguva ya timpfula mati ya tiva leri ma tala hilaha ku phindhekeke ka mune kumbe ka ntlhanu, kutani tiva rero ri va rona lerikulu swinene leri nga ni mati yo pfumala munyu eDzonga-vuxa bya Asia.

Tindhawu leti a a ti ri masimu ya rhayisi, mapatu, mirhi ni swimitana ti tala hi mati. Vaphasi va tinhlampfi lava swikepe swa vona a swi tluta ematini lama enteke mitara sweswi va tluta ematini lama khubumeteke mirhi leyi leheke timitara ta khume! Etindhawini tin’wana, ndhambi yoleyo leyikulu hi ntolovelo yi tekiwa yi ri ni khombo. Kambe vanhu va le Cambodia hakanyingi va yi teka yi ri nkateko. Ha yini?

Leswi Ndhambi Leyi Yi Pfunaka Ha Swona

Nambu wa Tonle Sap wu chela misava leyi nga ni manyoro etshakwini ra Tiva ra Tonle Sap. Ku engetela kwalaho, tinhlampfi to tala swinene ti hlambela ti ya etiveni leri ti suka eNambyeni wa Mekong naswona ti fika ti tshikela mandza endhawini yoleyo leyinene. Entiyisweni, Tiva ra Tonle Sap hi rona ntsena leri nga ni tinhlampfi to tala swinene ta le matini yo pfumala munyu emisaveni hinkwayo. Loko nguva ya timpfula yi hundzile, tiva ri phya hi ku hatlisa lerova vaphasi va tinhlampfi minkarhi yin’wana a va kota ku khoma tinhlampfi leti kayakayaka ehenhla ka mirhi!

Ndhambi leyi ya lembe ni lembe yi endla leswaku ku va ni fambiselo ra ekholoji lerinene ni leri cinca-cincaka. Mirhi ni swimilana swin’wana leswi nga endhawini leyi nga ni ndhambi swi kula hi ndlela leyi hambaneke ni ya leswi nga endhawini leyi nga riki na ndhambi. Hi ntolovelo mirhi leyi mileke etindhawini leti hisaka a yi kuli hi ku hatlisa, naswona yi dzudza matluka hi nguva yo pfumala timpfula kutani ku hluka lamantshwa hi nguva ya timpfula. Ku hambana ni sweswo, mirhi leyi nga le Tonle Sap a yi dzudzi matluka kukondza yi khubumetiwa hi mati ya timpfula ta ndhambi. Naswona ematshan’weni ya leswaku yi kula hi ku hatlisa hi nguva ya timpfula, yi kula katsongo. Endzhaku ka loko mati ma phyile kutani ku sungula nguva yo pfumala timpfula, marhavi ya hluka ivi matluka ya kula hi ku hatlisa. Loko tiva ri phya, tshaku ra tiva ri va ri funengetiwe hi matluka lama boleke lama wundlaka mirhi ni swimilana swin’wana hi nguva leyi nga ta landzela yo pfumala timpfula.

Ku Tshama eTindlwini Leti Akiweke Ehenhla ka Timhandzi Leti Dzimiweke Ni Le Swikepeni

Ku vuriwa yini hi vanhu va kona? Vanhu van’wana lava tshamaka etiveni va aka tiyindlu ta vona letitsongo ehenhla ka timhandzi leti dzimiweke. Hi nguva yo pfumala timpfula, tiyindlu leti ti va ti tlakuke timitara ta tsevu ehenhla ka misava. Kambe hi nguva ya timpfula, swikepe swa vaphasi va tinhlampfi leswi endliweke hi timhandzi ni leswikulu leswi endliweke hi nsimbi leswi minkarhi yin’wana swi tleketlaka vana swi yimisiwa ekusuhi ni minyangwa.

Vanhu van’wana lava tshamaka etiveni va tshama etindlwini leti fanaka ni swikepe, va aka tiyindlu ta vona eswikepeni. Loko ndyangu wu ya wu kula, ku akiwa yindlu yin’wana ehenhla ka xikepe ivi yi khomanisiwa ni leyi se yi nga kona. Ku ni swimitana swa kwalomu ka 170 leswi nga ni tiyindlu leti papamalaka le tiveni.

Ninhlikanhi vana ni vanhu lavakulu va phasa tinhlampfi hi tinkoka. Loko mati ma tala kumbe ma hunguteka, tiyindlu kumbe ximutana hinkwaxo xi nga ha rhurhisiwa xi ya endhawini yin’wana leswaku xi ta va ekusuhi ni ribuwa lerintshwa kumbe endhawini leyi nga ni tinhlampfi leti tswalanaka hi vunyingi.

Swikwekwetsu swo leha swi hundzuka switolo swo xavisa swakudya kumbe timakete leti papamalaka, swi tisela vanhu swilo swo hambana-hambana leswi va swi lavaka siku ni siku, hambi ku ri ku va tleketla. Vana lava nghenaka xikolo va nghena xikolo endlwini leyi nga xikolo leyi papamalaka. Xin’wana ni xin’wana ku suka eka swimilana ku ya eka vanhu, xi hanya hi ku pfumelelana ni ndlela leyi mati ma khulukaka ha yona etikweni leri nambu wu khulukaka wu tlhelela endzhaku.

[Mepe lowu nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Nguva yo pfumala timpfula

Nguva ya timpfula

CAMBODIA

Tiva ra Tonle Sap

Nambu wa Tonle Sap

Nambu wa Mekong

PHNOM PENH

Nambu wa Bassac

Laha Nambu wa Mekong wu nghenaka ha kona elwandle

VIETNAM

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Xifanyetana xi ri karhi xi tluta eNambyeni wa Tonle Sap

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Swifaniso swa ximutana hi nguva yo pfumala timpfula ni hi nguva ya timpfula

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 23]

Map: Based on NASA/Visible Earth imagery; village photos: FAO/Gordon Sharpless