A Hi Ta Endla Yini Handle Ka Timbhongolo?

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE ETIYOPIYA

ESWITARATENI swa le Addis Ababa—laha ku nga ntsindza wa Etiyopiya, ku nga tiko ra vu-16 leri nga ni vanhu vo tala emisaveni hinkwayo—i khale mbhongolo yi tirhisiwa ku tleketla nhundzu ni vanhu. Vachayeri vo tala va timovha va swi kota ku fambisana na tona, va swi tiva leswaku hi xitalo ta ku tiva lomu ti yaka kona. Timbhongolo a ti chavi hambiloko ku ri vuphensaphensa exitarateni, hambiloko ndzhwalo wa tona wu nga rhwalekanga kahle, a ti languti endzhaku. Xisweswo, loko u nga lavi ku khumbiwa hi malahla, vulongo byo oma bya tihomu kumbe hambi ku ri yini leswi nga vaka swi rhwariwe hi mbhongolo, suka endleleni!

Ku ringanyetiwa leswaku ku ni timbhongolo to ringana 5 wa timiliyoni le Etiyopiya, mbhongolo yin’we yi tirhela vanhu va 12. Vanhu vo tala va le Etiyopiya va tshama ehenhla ka swintshabyana leswi hambanisiwaka hi magova yo enta. Ku tele swinkobyana leswi pandza-pandzaka miganga ya tiko leri. Loko vo aka mabuloho hambi ku ri ku khula magondzo yo nghena emigangeni leyi, swi nga koxa mali yo tala swinene. Xisweswo, leswi mbhongolo yi kotaka ku tiyisela naswona yi swi kotaka ku famba etindhawini leti, hi yona yi nga xo famba xa kahle etindhawini leti.

Mbhongolo ya swi kota ku tirha eka swiyimo swa maxelo yo hambana-hambana ya le Etiyopiya—ku suka eka tindhawu to oma ku ya eka leti hisaka naswona ti ri ni tintshava. Nakambe mbhongolo yi kota ku famba laha ku gonyaka, eswindledyanini, laha ku nga ni maribye, eswindledyanini leswi nga ni ndzhope ni laha ku nga fambekiki. Mbhongolo yi kota ku famba laha hanci ni kamela swi tsandzekaka ku famba kona. Vanhu vo tala va tirhisa mbhongolo ku tleketla ndzhwalo, ngopfu-ngopfu etindhawini leti swi tikaka ku fika eka tona hi timovha.

Timbhongolo ta swi kota ku famba lomu ndlela ya kona yi jika-jikaka ngopfu ni lomu ku biyeleriweke etlhelo ka swindledyana swa kona. A ti lavi mathayere yo durha naswona ti kota ku famba hi ku olova laha ku rhetaka kona. Ti rhwala mindzhwalo yo hambana-hambana, ti yi fikisa emakaya ya vanhu kun’wana ni kun’wana. Loko vachayeri va timovha lava helaka mbilu va ri karhi va ba tibele ta timovha ta vona, timbhongolo ti kota ku famba hambiloko xitarata xi lo hontlo, hi timovha. A ku na phorisa leri nga tsalaka mbhongolo thikithi loko yo tshuka yi famba hi tlhelo leri nga riki rona exitarateni. Naswona swa olova ku kuma ndhawu yo paka. U nga ha xava mbhongolo hi R370, kambe movha a wu durhi i tanani mi ta vona!

Timbhongolo eNtsindza

Nimixo, timbhongolo to tala ti ya eAddis Ababa—laha ku nga ni vanhu vo tlula 3 000 000—minkarhi yin’wana ti famba mpfhuka wa 25 wa tikhilomitara. Hi Ravunharhu na hi Mugqivela i masiku yo xavisa, xisweswo ku tshama ku ri mphesamphesa. Riendzo ra kona ri nga ha teka tiawara tinharhu, leswi lavaka leswaku ku sukiwa hi matakuxa. Minkarhi yin’wana vini va tona va famba na tona, kambe hi xitalo va ti landzela hi le ndzhaku va ri karhi va tsutsuma.

Ti tala ku rhwala masaka ya mavele, matsavu, tihunyi, semendhe, malahla ku katsa ni mathini ya mafurha yo sweka ni mabokisi ya swakunwa. Timbhongolo tin’wana ti kota ku rhwala ndzhwalo lowu tikaka 90 wa tikhilogiramu kumbe ku tlula. Mindzhwalo yo leha, yo kota timhandzi ta musengele, yo tsimbeleriwa kutani ti kokiwa kunene. Kumbexana swifaniso leswi u nga swi tsundzukaka i swa mbhongolo yi rhwale swihula swa byanyi, lebyi yi funengetaka yi nga vonaki.

Loko ti ya emakete ti rhwale mindzhwalo ya tona, ti kota ku famba hi ku hatlisanyana. Loko leswi a ti swi rhwele swi xavisiwe swi hela, ti ya ekaya ti nga ha jahanga naswona ti pfa ti yima ti dyanyana byanyi etlhelo ka xitarata. Loko ti nga yanga emakete, ti tirha ku rhwala mati ni tihunyi. Ti nga ha lombisiwa kumbe ti qachiwa. Kasi tin’wana ti tirhisiwa tanihi swo famba leswi hleriweke ku fambisa vanhu ni nhundzu! Eka tindhawu tin’wana timbhongolo ti koka swikalichana kumbe minkarhi yin’wana ti paniwa ti ri timbirhi ku koka xigolonyana.

Ti Faneriwa Hi Ku Xiximiwa

A swi durhi ku khathalela timbhongolo. To ti lavela swakudya naswona ti dya xin’wana ni xin’wana. Loko ti khomiwa kahle, timbhongolo ta n’wi rhandza n’wini wa tona. Loko swi ta eka vutlhari, ku vuriwa leswaku ti tlharihe ku tlula ni tihanci. Naswona a ti yi rivali ndlela. Ta swi kota ku ya rhwala mati ti ri toxe eka ndhawu leyi nga ekule hi tikhilomitara ta nhungu, to lava ntsena leswaku ku va ni munhu la ti rhwexaka ni ku ti rhula lomu ti fikaka kona. Ti nga ha boheleriwa swingelengele leswaku vanhu lava ti yisaka nhundzu eka vona va kota ku ti twa kutani va rhula ndzhwalo wa vona.

Hambileswi timbhongolo ti tirhaka hi matimba, ta swi kota ku byela n’wini wa tona loko ti tikiwa hi ndzhwalo niloko ti lava ku wisa. Eka swiyimo swo tano, loko ndzhwalo wu vekiwe hi ndlela leyi endlaka leswaku timbhongolo ti twa ku vava, ti nga ha tshama ehansi. Loko ti endla tano a ti twisisiwi kutani ta rhukaniwa kumbe ku bukuteriwa. U nga ha tsundzuka xiendlakalo xa le Bibeleni xa mhaka leyi.—Tinhlayo 22:20-31.

Timbhongolo ti fanele ku ehleketeleriwa ni ku khathaleriwa. Swi twisa ku vava loko ndzhwalo wu nga bohiwanga kahle kutani wu tsekatseka, wu endla leswaku mbhongolo yi wela emugodini kutani yi tshoveka milenge. Vuvabyi lebyi talaka ku hlasela swiharhi leswi tirhaka hi matimba i swilondza, switsotswana swo hambana-hambana, vuvabyi bya swinyondzwana, nyumoniya ni man’wana. Hikwalaho ka leswi, ku pfuriwe tliliniki ya manguva lawa ya timbhongolo le Debre Zeyit, ekusuhi ni le Addis Ababa. Tliliniki leyi yi ni tikhompyuta, makamara yo tshungulela eka wona, ni movha lowu ti tleketlaka loko swi laveka ku katsa ni ndhawu yo endlela timbhongolo vuhandzuri eka yona. Hikwalaho, hi 2002, kwalomu ka 40 000 wa timbhongolo ti kume vutshunguri byo hambana-hambana.

Kokwana Abrahama a a famba hi timbhongolo takwe loko a tsemakanya tindhawu leti nga tintshava a ya eNtshaveni ya Moriya. (Genesa 22:3) Eka matimu yo leha ya tiko ra Israyele, a ri fuwe timbhongolo. Niloko Yesu Kreste a nghena eYerusalema tanihi hosi, u nghene a gade mbhongolo.—Matewu 21:1-9.

Ni le Etiyopiya mbhongolo i khale yi tiveka. Kambe, etikweni leri, ya ha tekiwa yi ri ya nkoka. Hambileswi tilori ni timovha swi cinceke hi ku famba ka nkarhi, mbhongolo a yi si cinca. Naswona yi fanele ku xiximiwa hakunene!

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

‘The Donkey Sanctuary’, Sidmouth, Devon, UK