Calypso—Vuyimbeleri Byo Hlawuleka Bya Ndhavuko Bya Le Trinidad

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE TRINIDAD

LOKO u twa hi ta Riphabliki leri nga swihlala leswi nga mahahla, ku nga Trinidad na Tobago, xana u ehleketa hi yini? Vo tala va ehleketa hi vuyimbeleri bya okhestra lebyi chayiwaka hi tinsimbi ni vuyimbeleri byo nandziha bya calypso. Entiyisweni, vuyimbeleri bya calypso lebyi nga ni tinsimbi leti chayaka hi ku landzelana kahle se byi rhandziwa ngopfu ku tlula ni lomu byi tumbulukeke kona le Lwandle ra le Kharibiya.a

Hi ku ya hi buku leyi nge Calypso Calaloo, vito leri nge calypso ri nga kombetela eka “risimu hambi ku ri rihi leri yimbeleriweke endzhaku ka 1898 hi nkarhi wa Swinkhubyana le Trinidad, eswitarateni hi vanhu lava baka huwa va titsakisa kumbe exitejini hi lava nga ni vuswikoti byo yimbelela ni lava nga swilombe swa vuyimbeleri.” Vuyimbeleri bya calypso swi nga ha endleka byi sungule eka mindhavuko yo tsheketa switori ya khale ya le Afrika leyi tisiweke eTrinidad hi mahlonga ya le Afrika. Endzhaku ka sweswo, swiyenge leswi a va swi rhandza hi vuyimbeleri, ncino ni swigubu swa Afrika, ku katsa ni swa Xifurwa, swa Xilatini ni swa Xinghezi, ni byin’wana bya kwalaho, hi byona lebyi tirhisiweke ku vumba vuyimbeleri bya calypso.

A swi tiveki leswaku rito calypso ri sukele kwihi. Van’wana va kholwa leswaku ri sukele eka rito ra le Afrika Vupela-dyambu leri nge kaiso, leri a ri tirhisiwa eku dzuniseni munhu la cineke kumbe a yimbeleleke hi ndlela ya kahle swinene. Hambiloko vuhlonga byi nga si hela le Trinidad na Tobago hi va-1830, mintshungu a yi hlengeletana eka minkhuvo ya lembe ni lembe ku ta yingisela ti-chantuelles (vayimbeleri) va bumabumela timfanelo ta vona naswona va ri karhi va vungunyana hi tinsimu. Leswaku a endla leswi nga faniki ni swa van’wana, muyimbeleri wa calypso ha un’we, hilaha vayimbeleri va vuyimbeleri bya calypso va tiviwaka hakona, u ti thya vito ro karhi leri a nga ta duma ha rona kumbe leri a nga ta tiviwa ha rona loko a ri exitejini, ni xitayele xakwe.

Xitayele Ni Nkucetelo

I khale vayimbeleri va calypso va dume hi ku va ni vuswikoti byo hlawuleka. Tlhandlakambirhi, swiyimbeleri swo tala swa vuyimbeleri lebyi swi te ni ndlela leyinene ngopfu yo yimbelela hi ndlela leyi landzelelanaka kahle swi nga tamelanga tinoti, hakanyingi swi lunga vuyimbeleri bya swona hi tinhlamuselo leti fambisanaka kahle ni mhaka leyi swi yimbelelaka ha yona. Eku sunguleni, vunyingi bya swiyimbeleri leswi a ku ri Vantima va le Trinidad lava nga swisiwana, kambe namuntlha, u kuma ku ri swiyimbeleri swa tinxaka hinkwato, mivala hinkwayo ni lava nga ni swa le mandleni ni swisiwana.

Dok. Hollis Liverpool, khale ka mukongomisi wa swa ndhavuko wa le Trinidad na Tobago, i n’wamatimu tlhelo xiyimbeleri xa calypso. Malunghana ni swiyimbeleri swa khale swa vuyimbeleri bya calypso, u byele mutsari wa Xalamuka! a ku: “Minkarhi hinkwayo a va hlekisa, hikuva vanhu a va te entlangwini wa [calypso] leswaku va ta hungasiwa, ku twa mavarivari lawa ni lawaya, ni ku ta tiyisekisa loko timhaka leti va titweke ti ri tano hakunene kumbe e-e. Lava va nga na swa vona, a va tele ku ta twa leswaku swisiwana swi ri yini, kasi ndhuna ya kona ni lava yi fambaka na vona a va tele ku ta vona leswaku vanhu va va teka njhani.”

Hakanyingi, swiyimbeleri swi fika swi hlekula vafumi ni vanhu va xiyimo xa le henhla etikweni. Hikwalaho ka sweswo, swiyimbeleri leswi a swi tekiwa swi ri tinghwazi ni tinhenha ta vanhu lava tolovelekeke kambe a va tekiwa va ri xiphiqo hi vafumi. Minkarhi yin’wana swiyimbeleri leswi a swi vula marito lama tlhavaka swinene lerova eku heteleleni hulumendhe ya koloni yi titwa yi boheka ku simeka milawu leyi nga ta lawula swiyimbeleri leswi. Sweswo swi endle leswaku swiyimbeleri swi yimbelela hi ndlela yo gega kumbe swi tirhisa marito lama nga ni tinhlamuselo timbirhi, swi ba risimu ra kahle ngopfu. Ninamuntlha ka ha yimbeleriwa hi ndlela yo gega.

Swiyimbeleri leswi a swi ngo tirhisa ririmi ntsena kambe a swi tlhela swi ri vumba. Entiyisweni, swi hoxe xandla swinene eka ririmi ra vanhu va le Indies Vupela-dyambu. A swi hlamarisi leswi vanhu vo tala namuntlha, ku katsa ni van’watipolitiki, va talaka ku tshaha swiyimbeleri leswi loko va lava ku kandziyisa yinhla yo karhi.

Swiyimbeleri Swa Calypso Swa Manguva Lawa

Manguva lawa ku sunguriwe switayela leswintshwa ni ndlela ya ku yimbelela leyintshwa leyi tsakisaka varhandzi va vuyimbeleri vo hambana-hambana. Ku fana ni vuyimbeleri bya mixaka yin’wana, marito ya tinsimu tin’wana ta calypso a ma basanga kahle. Swi le rivaleni leswaku i vutlhari ku hlawula muxaka wa vuyimbeleri lebyi hi byi yingisaka. (Vaefesa 5:3, 4) Hi nga ha tivutisa, ‘Xana swi nga ndzi nyumisa ku hlamusela marito yo gega ya tinsimu tin’wana eka vana va mina kumbe eka munhu la nga tolovelanangiki ni tinsimu ta calypso?’

Loko u ta eTrinidad na Tobago, handle ko kanakana u ta tsakisiwa hi timbuwa ni tindhawu ta le tshakwini ra lwandle to saseka ni hi vanhu va tinxaka-nxaka ni mindhavuko yo hambana-hambana exihlaleni lexi. Naswona u nga ha tsakela vuyimbeleri bya swichayachayana swa okhestra ni bya calypso—ku nga vuyimbeleri lebyi tsakisaka lebyi kokeke lavatsongo ni lavakulu rinoko emisaveni hinkwayo.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

Swichayachayana leswi endliweke hi nsimbi