Ndzi Lomba Pensele

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE BRITAIN

A YI durhi, yi kumeka hi ku olova naswona ya vevuka. A yi ku gogonyi loko yi ri exikhwameni xa wena. A yi tirhi hi gezi, a yi pfuti, naswona u nga rhaba laha u tsaleke kona hi yona. Vana va dyondza ku tsala hi yona, vampfampfarhuti lava nga ni vuswikoti va endla swifaniso swo saseka hi yona, naswona vo tala va hina hi tshama hi ri na yona loko hi lava ku tsala swo karhi. Pensele i xitirhisiwa lexi kumekaka hi ku olova lexi tirhisiwaka ngopfu emisaveni hinkwayo. Yi kumiwe hi ndlela yo hlamarisa le matiko-xikaya ya le Nghilandhi.

Ribye Ra Ntima

Hi lembe-xidzana ra vu-16, ku kumiwe ribye ro karhi ra ntima ehansi ka xintshabyana xa Borrowdale, ku nga ndhawu leyi nga le Lake District, en’walungwini wa tiko ra Nghilandhi. Hambileswi ribye ra kona a ri languteka ku fana ni lahla, loko u ri hisa a ri nga tshwi; kambe loko u tsala hi rona a ri tsala swa ntima swo hatima leswi rhabekaka hi ku olova. Hikwalaho ka leswi ribye leri a ri ri ni mafurhanyana, vanhu a va ri rhwala hi madzovo ya tinyimpfu kumbe va ri koka hi tintambu. A nga kona la tivaka leswaku i mani la nga ta ni mhaka yo hoxa ribye leri endzeni ka ximhandzana leswaku ri ta va pensele, kambe hi va-1560, pensele se a yi kumeka le tiko-nkulu ra le Yuropa.

Hi ku famba ka nkarhi ribye leri a ri ceriwa ri xaviseriwa matiko man’wana laha a ri laviwa ngopfu hi vampfampfarhuti va swifaniso; naswona hi lembe-xidzana ra vu-17, se a ri tirhisiwa emisaveni hinkwayo. Hi nkarhi lowu fanaka, vaendli va tipensele a va ri karhi va ringeta tindlela to hambana-hambana to tirhisa ribye leri leswaku va ta endla switirhisiwa swo tsala leswinene. Leswi ribye leri a ri ri rinene ni ku kumeka hi ku olova, makhamba ma sungule ku ri yiva ni ku ri xavisa hi vukungundzwana. Hikwalaho ka sweswo, hi 1752 Palamendhe ya le Birtain yi pasise nawu lowu a wu ta sivela ku yiviwa ka ribye leri naswona lava a va ta kumiwa va ri ni nandzu a va ta khomiwa kumbe va ya pfaleriwa etikweni rimbe leri nga koloni.

Hi 1779, mutivi wa tikhemikhali wa le Sweden Carl W. Scheele u tshubule leswaku ribye leri ra ntima kahle-kahle a hi ribye kambe i khaboni yo tenga leyi rhetelaka. Endzhaku ka malembe ya khume, mutivi wa maribye ni misava wo huma le Jarimani, Abraham G. Werner u vule leswaku khaboni leyi i graphite, ku nga vito leri humaka eka rito ra Xigriki leri nge graphein, leri vulaka “ku tsala!”

Ku Antswisiwa Ka Pensele

Ribye ra pensele leri humaka le Nghilandhi hi rona a ri famba emahlweni hikuva a swi nga lavi ri katsiwa ni swin’wana tanihi leswi a ri ri kahle. Leswi ribye ra le Yuropa a ri ri ra xiyimo xa le hansi, vaendli va tipensele va endle makungu yo hambana-hambana leswaku va antswisa tipensele ta vona. Munjhiniyara wa le Furwa Nicolas-Jacques Conté, u hlanganise ribye ra pensele leri siriweke ni vumba, kutani a swi vumba swi va tlhongwe ra pensele kutani a swi hoxa exitikweni. Hi ku ngetela vumba kumbe ribye ra pensele leri siriweke, u kote ku endla tipensele leti kotaka ku tsala mivala ya ntima yo hambana-hambana—ku nga maendlelo lawa ma ha tirhisiwaka ni sweswi. Hi 1795, Conté u kume mpfumelelo wa leswaku ku va yena ntsena a endlaka tipensele hi ndlela leyi a tisunguleleke yona ku ringana malembe yo karhi.

Hi lembe-xidzana ra vu-19 ku endliwa ka tipensele a ku ri bindzu lerikulu. Ribye ra pensele ri kumiwe etindhawini to hambana-hambana ku katsa ni le Siberia ni le Jarimani ni laha sweswi ku vuriwaka Czech Republic. Le Jarimani ni le United States ku pfuriwe tifektri to endla tipensele. Ku endliwa ka tipensele hi michini ni leswi se a ti endliwa ti tele swi endle leswaku nxavo wa tona wu ya ehansi swinene, kutani eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, hambi vana va xikolo se a va tirhisa tipensele.

Tipensele Ta Manguva Lawa

Leswi ku endliwaka magidi-gidi ya tipensele lembe ni lembe, xitirhisiwa lexi xo hlamarisa xi tirhisiwa ku endla mintirho yo hlamarisa yo tsala ni ku dirowa. Pensele leyi tolovelekeke yi nga kota ku dirowa layini ro leha 56 wa tikhilomitara ni ku tsala marito ya kwalomu ka 45 000. Tipensele leti endliweke hi nsimbi kumbe plasitiki leti ngo presiwa kunene naswona a swi lavi u kala u ti vatla. Loko ku nga tirhisiwi ribye ra pensele leri tolovelekeke ku tirhisiwa tidayi ta mivala yo hambana-hambana leswi endlaka ku va ni tipensele ta mivala yo tala.

Pensele yi tikomba ya ha ta tirhisiwa eka swilo swo hambana-hambana, yi kota ku tirha ehansi ka swiyimo swo hambana-hambana, ya olova ku yi tirhisa naswona nkarhi hinkwawo yi tirha kahle. Xisweswo, eka malembe lama ha taka, emakaya ni le mintirhweni u nga ha twa un’wana a ku, “Ndzi lomba pensele.”

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

XANA TLHONGWE RA PENSELE RI HOXIWA NJHANI ENDZENI KA YONA?

Ku hlanganisiwa ribye ra pensele leri siriweke, vumba ni mati kutani swi kameriwa eka thumbu ra nsimbi ivi ri huma ri fana ni rinhi ro leha. Loko se ri omile, ra tsemiwa ri hoxiwa exitikweni kutani ri phuriwa ri hoxiwa emafurheni yo hisa ni mhula. Hi xitalo ku tirhisiwa nsinya wa mukedari lowu vatlekaka hi ku olova, wu pandziwa hi le xikarhi wu va swiphemu swimbirhi leswi ringanaka ni pensele. Kutani tlhongwe ra pensele ri hoxiwa eka xiphemu lexin’wana xa ximhandzana xa pensele, kasi xiphemu lexin’wana xi namarhetiwa hi xinamarheti eka lexin’wana leswaku xi ta tiya. Loko xinamarheti se xi omile, tipenisele leti ti tsemiwa ti va ta mpimo lowu tolovelekeke. Kutani ti vatliwa ti saseka, ti pendiwa ni ku gandliwa xitempe xa feme ni swin’wana kutani pensele yi helerile kutani se yi lunghekele ku tirhisiwa. Minkarhi yin’wana yi tlhomiwa ni rhaba.

[Xihlovo Xa Kona]

Faber-Castell AG

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

NDZI NGA TIRHISA PENSELE YA NJHANI?

Leswaku u hlawula pensele leyi u lavaka ku yi tirhisa, xiya maletere kumbe tinomboro leti tsariweke ematlhelo ka pensele. Tinomboro leti ti kombisa leswaku pensele ya kona yi tsindziyele kumbe yi olova ku fikela kwihi. Pensele leyi olovaka yi tsala swo dzwihala.

Pensele leyi tsariweke HB, yi nga tirhisiwa eka swilo swo hambana-hambana naswona yi endliwe hi ribye ra gredi ya vumbirhi.

Letere B ri kombisa leswaku pensele ya kona a yi tsindziyelanga ngopfu. Tinomboro to kota 2B kumbe 6B ti kombisa leswaku yi tsindziyele ku fikela kwihi—loko nomboro ya kona yi ri ehenhla swi komba leswaku pensele a yi tsindziyelanga ngopfu.

Letere H ri komba ku tsindziyela ka pensele. Loko nomboro ya kona yi ri ehenhla—2H, 4H, 6H, ku ya ehenhla—swi komba leswaku pensele ya kona yi tsindziyerile.

Kasi letere F ri yimela ku lala ka pensele.

Matiko man’wana ma tirhisa tindlela tin’wana. Hi xikombiso, le United States pensele ya nomboro 2 yi fana ni pensele leyi tsariweke HB. Hi ku ya hi hlayelo leri, nomboro ya le henhla yi komba leswaku pensele ya kona yi tsindziyerile.