Va Hete Malembe Yo Tlula 120 Leswaku Va Tsemakanya Tiko-nkulu

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE AUSTRALIA

HI February 3, 2004, xitimela lexi tlulakanyana khilomitara hi ku leha xi nghene hakatsongo-tsongo eXitichini xa Xitimela xa Darwin le Australia eXifundzheni xa le N’walungwini, laha miti ya vaaki va kona yi nga tsalangana. A ku te vanhu va magidi leswaku va ta tlangela ku fika ka xona. Xitimela lexi vuriwaka The Ghan, a xa ha ku heta riendzo ra xona ro sungula leri a ri lehe 2 979 wa tikhilomitara, leri nga tekaka masiku mambirhi ku suka edzongeni ku ya en’walungwini wa tiko-nkulu leri.—Vona bokisi leri nge “Leswi Vito Ra Xitimela Lexi Ri Vulaka Swona,” eka tluka 25.

Vahlaleri vo tlula 2 000 lava a va khome tikhamera a va yime etlhelo ka xiporo, hikwalaho xitimela xi boheke ku hunguta rivilo loko xi ri karhi xi tshinela edorobeni ra Darwin. Kutani, xi hlwele ku fika hi timinete ta 30. Kambe ku hava ni un’we la nga gungula. Ana se a ku hele malembe yo tlula dzana vanhu va xi rindzile. Xiporo lexi sukelaka eAdelaide xi ya eDarwin lexi tsemakanyaka endhawini leyi nga mananga, leyi hisaka ni leyi nga riki na vaaki, xi hetiwe endzhaku ka malembe ya 126.

Lexi Endleke Leswaku Ku Laveka Xiporo

Eku heleni ka va-1870, vanhu va le Adelaide leyi nga le vuxeni bya Nsonga Lowukulu wa Australia a ku ri khale va navela ku hluvukisa ndhawu leyi ni ku yi endla vuwiselo bya vaxavisi lava yaka le n’walungwini. Tiko ra United States ri hete xiporo lexi sukaka eribuweni ra le vuxeni xi ya eka ra le vupela-dyambu bya tiko hi 1869. Hi ku anakanya leswaku va nga endla leswi fanaka, vanhu va le Adelaide a va navela ku aka xiporo lexi sukaka endhawini ya ka vona xi ya eHlalukweni ra Darwin, hilaha Darwin a yi vitaniwa hakona khale. Xiporo lexi a xi ta endla leswaku swi olova ku nghena etikweni naswona a xi ta endla leswaku loko u ya eAsia ni le Yuropa u nga fambi nkarhi wo leha.

Kungu ra kona a ri vonaka ri olova, kambe xiporo a xi fanele xi tsemakanya switsunga leswi nga ni maribye ni tintshava, makhwati, mananga lama nga ni sava ni maribye—laha kun’wana a ku va nhlangasi loko ku ne timpfula. Muvalangi John Stuart u hetelele a tsemakanye ndhawu leyi, leyi nga fambekiki loko a ringeta ra vunharhu hi 1862. Loko va ri endleleni, yena ni lava a a famba na vona va pone ri ahlamile hikwalaho ko pfumala swakudya ni mati.

Dyambu Leri Vavulaka, Swihuhuri Ni Tindhambi

Ku nga khathariseki swihinga leswi a swi ri kona, vaaki va le Adelaide a va helanga matimba. Hi 1878 va sungule ku endla xiporo le Hlalukweni ra Augusta. Vatirhi va 900 va ye emahlweni ni ku endla xiporo lexi yaka en’walungwini xi hundza hi le ndhawini ya Maaborigine xi tsemakanya Tintshava ta Flinders, va ri karhi va tirha hi mavoko, tihanci ni hi tikamela. Leswi switimela swa malahla swi lavaka mati leswaku swi kota ku famba, vatirhi a a va tiyiseka leswaku xiporo xi famba endhawini leyi nga ni swihlovo swa mati.

Xiporo lexi leheke 100 wa tikhilomitara xi hetiwe endzhaku ka malembe mambirhi ni hafu. Nkarhi wun’wana hi ximumu a ku hisa 50 degrees Celsius. Eka maxelo lawa lama hisaka, minwala ya tintiho a yi pandzeleleka, inki ya switsalo a yi oma munhu a nga si tsala ephepheni kasi swiporo a swi goveka. A a swi tolovelekile leswaku xitimela xi huma exiporweni. Loko ku ve ni swihuhuri, vatirhi a va fanele va susa tinhulu ta sava leti a ti leme xiporo ku ringana tikhilomitara to hlayanyana, laha tinhulu tin’wana a ti tlakuke timitara timbirhi. Minkarhi yo tala vatirhi a vo languta kunene hi mahlo va heleriwa hi matimba loko swihuhuri swi ri karhi swi onhetela ntirho wa vona.

Hiloko ku sungula timpfula. Makhati ma nga ri mangani, minkova leyi a yi omile yi hundzuke maboboma lama humeseke swiporo endleleni, ma onhetela ntirho lowu swi nga teka tin’hweti ku wu heta kutani switimela ni vakhandziyi va swona swi sala swi pfumala ndlela. Muchayeri un’wana wa xitimela u hlote timbuti ta nhova leswaku vakhandziyi va kuma xo yisa non’wini. Endzhaku ka malembe yo tala, loko xitimela xi nga ri na ndlela ku te xihaha-mpfhuka ivi vakhandziyi va hoxeriwa swakudya.

Endzhaku ka timpfula, mananga ma hlukile ivi tinjiya ti ku vuyavuyani. Eka ntungu wun’wana, xiporo a xi nyuka hi mafurha ya tinjiya leti nga phyandlaseriwa lerova xitimela xi boheka ku susumetiwa hi nhloko yin’wana hi hala ndzhaku. Ntungu wa makondlo na wona wu vange xiphiqo xin’wana. Makondlo ma dye xin’wana ni xin’wana lexi dyekaka—nhundzu leyi a yi rhumeriwa vatirhi va le xiporweni, maseyila, matomu hambi ku ri mabutsu. Masirha lama nga etlhelo ka xiporo ma sale ma ri xitsundzuxo xa ntungu wa thayifodi ni vumbhoni bya leswaku laha vatirhi a va tshama kona a ku nga ri na swo dlaya switsongwatsongwana.

Minkarhi yin’wana vatirhi va le xitimeleni a va hungasa vakhandziyi hi ku endla misavu. Siku rin’wana loko ndhawu yin’wana ya le Alice Springs yi hlaseriwe hi ntungu wa mimpfundla, vatirhi va le xitimeleni va nghenise mimpfundla exitimeleni lexi vuriwaka The Ghan. Mixo lowu landzelaka loko vakhandziyi va pfula minyangwa ya makamara ya vona leswaku va ya fihlula, va hlanganisiwe hi “mimpfundla yo tala,” hi ku vula ka buku leyi nge The Ghan—From Adelaide to Alice. Eka riendzo rin’wana, un’wana u nghenise n’wana wa khangaru ekamareni ra xitimela.

Maaborigine lawa a ma tshama le mananga minkarhi yin’wana a ma tshinelanyana exiporweni loko xitimela xi ri karhi xi hundza ivi ma vona vanhu lava nga endzeni ka xitimela. Eku sunguleni Maaborigine a ma nga tshembi nchumu kasi man’wana a ma chava. Kahle-kahle man’wana a ma ehleketa leswaku “dyinyoka” dyi mitetele vanhu va ri karhi va hanya!

Ntirho Wo Endla Xiporo Wu Yime Nkarhi Wo Leha

Endzhaku ko tirha hi matimba ku ringana malembe ya 13, loko ku sele 470 wa tikhilomitara leswaku xiporo xi fika endhawini leyi vitaniwaka Alice Springs, mali yi herile. Australian Geographic yi ri: “Va tsandzekile ku heta ntirho lowu.” Hi 1911 hulumendhe yi teke ntirho wolowo kutani yi aka xiporo xexo ku ya fika eAlice Springs. Hambiswiritano, makungu yo fikisa xiporo lexi eDarwin, ku nga mpfhuka lowu ringanaka 1 420 wa tikhilomitara ku ya en’walungwini wu tlheriseriwe endzhaku.

Loko xitimela lexi vuriwaka The Ghan xi fika ro sungula le Alice Springs hi 1929, vanhu hinkwavo va le dorobeni—lava a va ri kwalomu ka 200 hi nkarhi wolowo—va tile va ta tlangela ku fika ka xona. Vanhu va kwalaho va hlamarisiwe hi torokisi ro dyela eka rona, kambe lexi va hlamariseke no tlurisa a ku ri kamara ra manyunyu ro hlambela eka rona. Eminkarhini yoleyo, ku va ni bavhu ro hlambela eka rona exitimeleni a ku ri nchumu wa le henhla swinene lowu nga tolovelekangiki. Xitichi xa le Alice Springs a ku ri xona xo hetelela en’walungwini ku fikela hi 1997. Rona lembe rero hulumendhe yi pfumele ku hetisa ntirho lowu a ku ri khale wu yimeriwe hi mahlo-ngati, wo engetela xiporo lexi a xi suka eAlice Springs xi ya fika eDarwin. Ntirho wa kona wu sungule hi 2001.

Ku tisiwe michini leyikulu ya othomethiki, leyi endleke xiporo lexi dyaka kwalomu ka tidolara ta 1,3 wa magidi ya timiliyoni, naswona hi siku a va andlala xiporo xa mpfhuka wa tikhilomitara ta 1,6 lexi tsemakanyaka ehenhla ka mabuloho lamantshwa ya 90 lama tiyeke lerova ma nga wisiwi hi tindhambi. Ku vuriwe leswaku lowu a ku ri “ntirho lowukulu ngopfu lowu endliweke eAustralia,” naswona ntirho lowu wa xiporo lexi nga leha 1 420 wa tikhilomitara wu hetiwe wu nga dyanga mali yo tala naswona wu hetiwe hi October 2003, nkarhi lowu vekiweke wu nga si fika.

Ku Kokiwa Rinoko Hi Tindhawu Ta Le Matiko-xikaya

Ninamuntlha xitimela lexi vuriwaka The Ghan xa ha sukela edorobeni ra Adelaide xi tsemakanya tiko-nkulu ra Australia. Loko xi suka edorobeni rolero, xitimela lexi lexi nga ni tinjhini timbirhi naswona xi kokaka kwalomu ka 40 wa matorokisi xi hundza exikarhi ka masimu ya koroni xi kongoma le Port Augusta, kwalomu ka 300 wa tikhilomitara ku ya en’walungwini. Endzhaku ka masimu wolawo se u sungula ku vona sava, swinsinyana ni magungu leswi navaka swi ya le!

Loko se xi hundze le Port Augusta, xitimela xa The Ghan a xi famba exiporweni lexintshwa lexi tiyeke swinene lexi leheke kwalomu ka 250 wa tikhilomitara ku ya evupela-dyambu bya xiporo xa khale laha a ku tshamela ku va na tindhambi. Vusiku byi kuma vakhandziyi emananga, kutani va tiphahela vurhongo loko xitimela xi ri karhi xi njirimuka xi hundza emativeni ya munyu lawa nkarhi wo leha elembeni ma vaka ma omile kambe loko ku ne mpfula ma va ma xongile nivusiku loko ku ri ni n’weti. Exibakabakeni ku va ku tele hi tinyeleti. Kambe masiku lawa munhu a nga ha twi vukhuchukhuchu, loko xitimela xi ri karhi xi famba, hikuva xiporo xi hlanganisiwile ivi xi hiseleriwa lerova xi sala xi vonaka xi ri nchumu wun’we leswaku xi nga ha tshameli ku lunghisiwa.

Hi vurhonga, loko u languta le mananga ya le kusuhi na Alice Springs u vona ku tlhava ka dyambu. Mukhandziyi un’wana u te: “A hi ku xonga ka rona. Hambi ndzi ri exitimeleni a ndzi ku twa ku kufumela ka rona. Loko ri ya ri tlhava emananga wolawo lamakulu lama nga ni swimilana swa mivalavala, ndzi vona ndlela leyi ma chavisaka ha yona hikwalaho ka leswi ku nga riki na vaaki. Ndhawu leyi yi ku endla u titwa u nga ri nchumu.”

Loko Xi Suka eTiko-xikaya Xi Nghena eTindhawini To Hisa

Endzhaku ko yima nkarhi wo leha nindzhenga le Alice Springs, xitimela xa The Ghan xi hundzela edorobeni ra Katherine ku suka kwalaho xi hundzela exitichini xa le n’walungwini xa doroba ra Darwin leri hisaka. Larry Ierace, la nga mininjhere wa xitimela xa The Ghan lexi a ku ri ro sungula xi tsemakanya tiko u vule leswaku “vakhandziyi va tiphina ngopfu hi ku famba hi xitimela xa The Ghan” lexi nga ni swiberisa-moya ematorokisini. Loko va languta hala handle, va ehleketa hi ta maxangu lama nga wela vaendli vo sungula va xiporo.

Xitimela xa The Ghan a xi pfuni eka ta mabindzu ni ku famba mpfhuka wo leha swinene emisaveni ntsena, kambe xi pfuna ni vanhu leswaku va kota ku ya exivindzini xa tindhawu ta le matiko-xikaya. Nhwanyana wa Muaborigine la nga ni malembe ya 19 hi vukhale, loko a sungula ku vona xitimela hi February 2004, u te: “A ndzi nga si tshama ndzi vona xitimela hi mpfhuka ndzi tswariwa. Xi saseke ngopfu.”

[Bokisi/Xifaniso eka tluka 25]

Leswi Vito Ra Xitimela Lexi Ri Vulaka Swona

Vito leri nge The Ghan i nkomiso wa vito leri nge The Afghan Express. Leswaku swi tise ku yini leswaku xitimela lexi xi thyiwa vito ra vagadi va tikamela lava vuriwaka Maafghan a swi tiveki kahle. Hambiswiritano, vito leri ri tsundzuxa munhu hi ta maxangu lama voniweke hi valuveri vo sungula ku tshama ematiko-xikaya ya le Australia. Maafghan yo tala a ma huma etindhawini to hambana-hambana to tanihi le Baluchistan, Egipta, Indiya N’walungu, Pakistan, Peresiya ni le Turkey.

Le matiko-xikaya a ku fambiwa hi tikamela, naswona loko ti twa vini va tona va ku “Hooshta,” a ti nkhinsama kumbe ti yima. Tikamela a ti famba ti landzelelana ti ri 70 ti nga jahanga ti ri karhi ti koka swigolonyana leswi nga ni vanhu ni leswi nga ni mindzhwalo. Loko se ku va ni xitimela, tikamela a ta ha tirhisiwanga, kutani Maafghan ma rhule tikamela ta wona ndzhwalo. Namuntlha vatukulu va tikamela teto va ntsandza-vahlayi—vo tiyingayingela enhoveni le Australia-xikarhi.—Vona Xalamuka! ya Xinghezi ya April 8, 2001, matluka 16-17.

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 23]

Northern Territory Archives Service, Joe DAVIS, NTRS 573

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 25]

Train photos: Great Southern Railway