Fambiselo Ra Matimba Ro Tsetela Ra Xifufunhunu Lexi Tsetelaka

Xana Ri Lo Endliwa?

◼ Hambileswi xifufunhunu lexi tsetelaka xi nga leha tisentimitara leti nga ehansi ka timbirhi, xi dume hi ndlela yo hlawuleka leyi xi tilwelaka ha yona. Loko xi chavisiwa xi tsetela vuxungu byo nun’hwa lebyi hisaka hi le ncileni wa xona, xi tilwela eka mapuma, swinyenyana hambi ku ri eka machela.

Xiya: Xifufunhunu lexi xi ni “tinhlaribya timbirhi leti pfulekaka hi le ncileni [wa xona].” Tinhlaribya leti ti ni thundela leri tameleke tikhemikhali ta asidi ni hydrogen peroxide ni thundela leri pfanganisaka tikhemikhali leri taleke hi tinhombe leti n’okeke hi mati. Leswaku xi tisirhelela, xifufunhunu lexi xi nga kama tikhemikhali leti nga eka thundhela ra xona ti nghena eka thundhela leri pfanganisaka tikhemikhali leswaku swi endla vuxungu. Xana vuyelo byi va byihi? Ku huma tikhemikhali to nun’hwa swinene leti pfanganeke ni mati naswona ti ri ni nkahelo—ti va ti hisa 100°C—kutani ti tseteriwa eka nchumu lowu xi hlaselaka. Mathundela wolawo ma le hansi ka milimitara hi ku leha, kambe xifufunhunu lexi xi nga cinca rivilo, xi cinca tlhelo leri xi yaka eka rona ni mpimo wa vuxungu lebyi xi nga le ku byi tseteleni.

Vakambisisi va dyondze xifufunhunu lexi tsetelaka leswaku va kuma ndlela leyi va nga antswisaka ha yona eka swilo leswi va swi endlaka leswi fufutelaka leswaku swi nga onhi fambiselo ra ikholoji. Va kume leswaku xifufunhunu lexi a xi tirhisi phayiphi yin’we yo nghenisa tikhemikhali ethundeleni ro pfanganisa tikhemikhali kambe xi tlhela xi va ni phayiphi leyi pfulekaka ntsena loko thundela ri tele ngopfu leswaku yi ti humesa. Vanjhiniyara va ni ntshembo wo tirhisa fambiselo ro tsetela leri sekeriweke eka xifufunhunu lexi tsetelaka eka tinjhini ta mimovha ni le ka switima-ndzilo, hambi ku ri eka swilo swa vutshunguri byo chela mirhi swo tanihi muchini wo pfuna ku hefemula. Profesa Andy McIntosh wa le Yunivhesiti ya Leeds, le Nghilandhi u ri: “A nga kona munhu loyi a dyondzeke hi ta xifufunhunu lexi eka dyondzo ya fisika ni ya vunjhiniyara hilaha hi ehleketaka hakona—naswona a hi nga swi xiyi leswaku hi nga dyondza swo tala eka xona.”

U anakanya yini? Xana fambiselo leri rharhanganeke ra tiphayiphi, ku pfanganisa tikhemikhali ni ku tsetela swa xifufunhunu lexi tsetelaka swi lo tiendlekela? Kumbe swi lo endliwa?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

Oxford Scientific/photolibrary