Vuswikoti Bya Mandzhemu Byo Kota Ku Vona Ndlela

VULONGO byi tirha swilo swo tala eka mandzhemu. Xitsotswana lexi xi dya byona, xi tlhela xi tshikela eka byona. Swin’wana swa xinuna swi gangisa swa xisati hi byona hi ku swi nyika byo tala. Switsotswana leswi swi tala ku lwela vulongo lebya ha tsakamaka. Valavisisi va tshame va vona vamandzhemu va kwalomu ka 16 000 va ri karhi va rhwalela vulongo bya ndlopfu va tlhela va byi rhwale hinkwabyo hi tiawara timbirhi ntsena.

Mixaka yin’wana ya vamandzhemu yi balekela ntlawa lowun’wana leswaku yi ya tivumbela bolo hi vulongo, yi byi khunguluxa yi suka eka nhulu ya vulongo leswaku yi ya yi celela endhawini leyi oloveke. Mandzhemu u khunguluxa bolo yakwe hi ndlela leyi kongomeke handle ko jika-jika, leswi swi n’wi endlaka a kota ku baleka hi ku hatlisa ni ku papalata ku yiveriwa yona hi va mandzhemu van’wana.

Mandzhemu u swi kotisa ku yini ku famba a kongoma laha a ya ka kona ngopfu-ngopfu ni vusiku?

Xiya: Mindzavisiso leyi endliweke enkarhini lowu hundzeke yi vule leswaku mandzhemu a nga kota ku famba loko a voningeriwa hi dyambu kumbe n’weti, kambe a nga tlhela a kota ku famba hi ndlela leyi kongomeke hambiloko ku ri vusiku ku nga ri na n’weti. Valavisisi va le Afrika Dzonga va kume leswaku loko mandzhemu a famba hi ndlela yoleyo nivusiku, a nga voningeriwi hi ku vangama ka nyeleti ha yin’we kambe hi ku voninga ka xirimela xa Milky Way. Magazini wa Current Biology, wu vula leswaku “i ro sungula ematin’wini ku va ku tsariwa hi swiharhi leswi kongomisiwaka hi xirimela xa Milky Way.”

Muendli wa ndzavisiso Marcus Byrne u vula leswaku vamandzhemu va ni “vuswikoti lebyi nga va pfunaka ku vona emunyameni, va tirhisa vutlhari byitsongo lebyi va nga na byona.” U tlhele a ku: “Xisweswo, va nga kota ku dyondzisa vanhu ku tlhantlha swiphiqo leswi rharhanganeke swa ku vona.” Hi xikombiso, muchini wu nga ha endliwa hi xikongomelo xo kambela muako lowu mbundzumukeke hi ku tekelela ndlela leyi mandzhemu a fambaka ha yona.

U anakanya yini? Xana vuswikoti bya mandzhemu byo kota ku vona ndlela byi lo tiendlekela kumbe byi lo endliwa?