Xana Hi Kayivela Mati? — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Xana Hi Kayivela Mati?

Xivuriso xin’wana xa Xiuzbek xi ri: “Loko u pfumala mati, u le kusuhi ni ku fa.” Vakambisisi van’wana va nga ha vula leswaku marito wolawo ma le ku hetisekeni. Lembe ni lembe vanhu va timiliyoni timbirhi va fa hikwalaho ko pfumala fambiselo lerinene ra nkululo ni mati yo tenga naswona vanhu lava endlaka tiphesente ta 90 lava faka i vana.

XANA u ka kwihi mati? Xana u ka epompini? Kumbe, ku fana ni le matikweni man’wana, xana u boheka ku famba mpfhuka wo leha u ya fola layini ya mati kutani loko u ma kile, u ma rhwala hi bakiti ro tika u ma yisa ekaya? Xana siku ni siku u heta tiawara to tala leswaku u kuma mati lama eneleke yo hlantswa ni yo sweka? Ematikweni yo tala, mati ma kala naswona swa tika ku ma kuma! Diane Raines Ward ebukwini yakwe leyi nge Water Wars—Drought, Flood, Folly and the Politics of Thirst u vike leswaku vanhu lava endlaka 40 wa tiphesente emisaveni hinkwayo va “ka mati eswihlobyeni, emilambyeni ni le swidan’wanini leswi nga riki emakaya ya vona.” Ematikweni man’wana, vavasati va nga ha heta tiawara ta tsevu va ri karhi va kela mindyangu ya vona mati, va ma chela endzeni ka swilo leswi loko swi tele swi tikaka tikhilogiramu to tlula 20.

Ntiyiso hileswaku vanhu vo tlula tiphesente tinharhu emisaveni hinkwayo va ni xiphiqo lexikulu xo kuma mati yo tenga yo nwa naswona a va na swihambukelo. Xiphiqo lexi xi nyanye ngopfu laha Afrika, laha vanhu va tsevu eka va khume va nga riki na swihambukelo leswi faneleke—mhaka hileswaku, hi ku ya hi xiviko xa Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo yi hoxaka xandla eka ku “hangalaka ka tibaktheriya, switsongwatsongwana ni manyoka-nyokana lama kumekaka eka thyaka ra vanhu leswi swi . . . thyakisaka lomu ku kiwaka kona mati, misava ni swakudya.” Xiviko lexi xi vula leswaku ku thyakisiwa ko tano “hi kona ku vangaka ngopfu vuvabyi bya nchuluko, ku nga nchumu wa vumbirhi lowukulu lowu dlayaka vana ematikweni lama nga le vuswetini, naswona sweswo swi endla leswaku ku va ni mavabyi man’wana lamakulu yo tanihi kholera, ndzhundzwana ni xinyeku.”

Eka lembe-xidzana ra vu-21, ku vuriwe leswaku mati i ya nkoka swinene. Kambe, vanhu va wu tlangisa swinene nchumu lowu wa risima lerova milambu ya vona leyikulu yi sala yi ri hava mati lawa yi nga ma chelaka elwandle. Leswi mintirho ya ku cheleta ni nkahelo wa ku hisa ka dyambu swi tinyikeke matimba, milambu leyikulu yi le ku phyeni, ku katsa ni Nambu wa Colorado lowu nga le vupela-dyambu bya United States, wa Yangtze lowu nga eChayina, wa Indus lowu nga le Pakistan, wa Ganges lowu nga le Indiya ni wa Nayili lowu nga aEgipta. Xana ku endliwe yini leswaku ku lulamisiwa xiphiqo lexi? Hi wihi ntlhantlho wa xiphiqo lexi?

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

MPHAKELO WA MATI WA XUNGETIWA

◼ “Lwandle ra Aral leri nga eAsiya Xikarhi a ri ri tiva lerikulu ra vumune emisaveni hinkwayo hi 1960. Hi 2007 mpimo wa mati ya rona wu hungutekile hi 10 wa tiphesente eka mpimo wa rona lowu tolovelekeke.”—Scientific American.

◼ Mativa Lamakulu ya ntlhanu ya le United States ni le Canada—Tiva ra Erie, ra Huron, ra Michigan, ra Ontario ni ra Superior—ma le ku phyeni “hi mpimo lowukulu.”—The Globe and Mail.

◼ Hi nkarhi wun’wana, xigayo xa le Deniliquin le Australia a xi gaya tindzoho leti nga ringanaka vanhu va 20 wa timiliyoni. Hambiswiritano, sweswi swimilana swa rhayisi swi hungutekile hi 98 wa tiphesente naswona xigayo xi pfariwile hi December 2007. I yini lexi endleke leswaku xi pfariwa? “Hi leswi ku veke ni dyandza ku ringana malembe ya tsevu.”—The New York Times.

[Xifaniso]

Xikepe lexi siyiweke eLwandle ra Aral leri omeke

[Xihlovo Xa Kona]

[Bokisi/Mimepe leyi nga eka tluka 4]

“MILAMBU NI SWINAMBYANA SWA OMA HIKWALAHO KA KU PHYA KA MATI”

“Tiva ra laha Afrika leri vuriwaka Chad leri tshameke ri tirha tanihi mfungho eka vanhu lava yaka en’wetini lava rhendzelekaka ni misava, sweswi swa va tikela ku ri vona leswaku a ri ri kwihi. Leswi ri rhendzeriweke hi tiko ra [Cameroon,] Chad, Niger ni ra Nigeria . . . , tiva leri ri hunguteke hi 95 wa tiphesente ku sukela hi va-1960. Xilaveko lexikulu xa mati yo cheleta endhawini leyi xi endla leswaku milambu ni swinambyana swi phya, ku nga swona leswi tiva leri a ri kuma mati eka swona. Hikwalaho ka sweswo swi nga ha endleka Tiva ra Chad ri nyamalala hi ku helela ku nga ri khale, ivi xitukulwana lexi landzelaka xi nga ha swi tivi nileswaku a ri ri kwihi.”—Plan B 2.0—Rescuing a Planet Under Stress and a Civilization in Trouble, hi Lester R. Brown.

[Mimepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

■ Mati

☒ Swimilana

□ Misava

1963

NIGER

CHAD

Tiva ra Chad

NIGERIA

CAMEROON