Xiphiqo Lexikulu Xa Mati—I Yini Leswi Endliwaka Leswaku Xi Tlhantlhiwa?

Xiphiqo Lexikulu Xa Mati—I Yini Leswi Endliwaka Leswaku Xi Tlhantlhiwa?

Xiphiqo xa mati xi kona emisaveni hinkwayo. Xi endla leswaku rihanyo ra vanhu va tibiliyoni emisaveni hinkwayo ri va ekhombyeni. Hi wahi magoza lama tekiweke leswaku vanhu va phakeriwa mati nileswaku ma tirhisiwa hi ku ringanisela?

AFRIKA DZONGA: Nhloko-mhaka leyi nga eka magazini wa Science yi te: “Vanhu Lava Nga Swisiwana Va Le Durban Va Hetelele Va Kume Mati Lama Eneleke Endzhaku Ko Heta Malembe Yo Tala Va Koka eXilogweni.” Xihloko xexo xi vike leswaku vanhu lava nga swisiwana lava tshamaka kwalaho va hete malembe yo tala va nga ri na mati lama eneleke hikwalaho ka xihlawuhlawu lexi a xi ri kona eka mimfumo leyi a yi fuma. Xihloko xexo xi vula leswaku hi 1994, “mindyangu ya 250 000 endhawini yin’wana ya le Durban a yi pfumala mphakelo wa mati lama tengeke kumbe fambiselo lerinene ra nkululo.”

Leswaku ku tlhantlhiwa xiphiqo lexi, hi 1996 munjhiniyara un’wana u sungule tsima leri a ri ta endla leswaku ndyangu wun’wana ni wun’wana wu kuma mati lama endlaka tilitara ta 200 siku ni siku. Xana ku ve ni vuyelo byihi? Magazini wa Science wu ri: “Eka vaaka-tiko hinkwavo va le Durban lava ringanaka 3,5 wa timiliyoni, i vanhu va 120 000 ntsena lava nga riki na mati yo tenga.” Masiku lawa vanhu va famba mpfhuka wo koma loko va ya ka mati—ku nga nhluvuko lowukulu swinene hikuva vanhu a va ha boheki ku famba mpfhuka wo tlula khilomitara loko va ya ka mati.

Magazini wa Science wu vula leswaku “‘swihambukelo swa mugodi’ swa khale” swi le ku siviweni hi “swihambukelo leswi kotaka ku hambanisa mitsakamiso ni thyaka leswaku thyaka ri kota ku oma kutani ri bola hi ku hatlisa.” Eku sunguleni ka lembe ra 2008 ku akiwe swihambukelo swoleswo swa kwalomu ka 60 000, hambileswi a ku kunguhatiwe leswaku a swi ta teka malembe mambirhi leswaku miti hinkwayo yi va ni swihambukelo leswi faneleke.

Brazil: Edorobeni ra Salvador, vana va madzana a va khomiwe hi vuvabyi bya nchuluko hikwalaho ko pfumaleka ka fambiselo lerinene ra nkululo ni swihambukelo.a Leswaku ku lulamisiwa xiphiqo lexi, masipala wa doroba wu hoxe tiphayiphi ta nkululo leti leheke tikhilomitara ta 2 000 emakaya yo tlula 300 000. Vuyelo byi ve byihi? Vuvabyi bya nchuluko byi hunguteke hi tiphesente ta 22 edorobeni hinkwaro naswona byi hunguteke hi tiphesente ta 43 etindhawini leti tshameke ti hlaseriwa ngopfu hi vuvabyi lebyi.

Indiya: Ematikweni man’wana emisaveni vanhu va pfa va kuma mati lama tengeke hi minkarhi yin’wana elembeni; kambe a hi minkarhi hinkwayo ma hlayisiwaka leswaku ma ta tirhisiwa hi ndlela leyinene. Hambiswiritano, hi 1985 ntlawa wa vavasati va le Indiya emugangeni wa Dholera, en’walungu-vupela-dyambu bya xifundzha xa Gujarat, va te ni kungu rin’wana ra ku hlayisa mati. Va hlele ntlawa lowu nga ta aka damu leri ringanaka ni rivala ra bolo ya milenge hi ku kula. Kutani loko va ri akile va ri tsondzele hi plasitiki yo tsindziyela leswaku ri nga pfuti. Kungu leri ra vona ri tirhile. Entiyisweni, etin’hwetini leti landzeleke ta nguva ya timpfula a va ha ri na mati—hambileswi va “pfumeleleke vaakelani va vona leswaku va ta ka mati ya ku nwa.”

Chile: Tiko leri ra le Amerika Dzonga ri aname ku ringana tikhilomitara ta 4 265, exikarhi ka Ribuwa ra Pacific ku ya evupela-dyambu ni Tintshava ta Andes leti nga vuxeni bya rona. Hulumendhe yi lawula ndlela leyi mati hinkwawo ma tirhisiwaka ha yona ni ku nyika mpfumelelo wa ku akiwa ka madamu ni migerho. Vuyelo byi ve byihi? Sweswi vanhu va 99 wa tiphesente lava tshamaka edorobeni ni va 94 wa tiphesente lava tshamaka etikweni leri va kuma mati lama eneleke.

Ntlhantlho Wa Xiviri

Swi tikomba onge tiko rin’wana ni rin’wana ri na maendlelo ya rona ya ku lwa ni xiphiqo lexikulu xa mati. Ematikweni man’wana laha moya wu tshamelaka ku hunga kahle, swipelupelu swi pompa mati ehansi ni ku endla leswaku ku va ni mphakelo wa gezi. Ematikweni lama fuweke, endlelo ra ku susa munyu eka mati ya le lwandle ri tekiwa ri ri ntlhantlho lowu tirhaka. Etindhawini to tala, mati ya mpfula ni ya milambu ma hlayisiwa emadan’wini lamakulu, ku nga endlelo leri tikombeke ri tirha, hambileswi mati ya le madan’wini ya le tindhawini leti omeke ma nga ha hungutekaka hi tiphesente ta khume hikwalaho ka nkahelo.

Timbhoni ta Yehovha, ku nga tona ti kandziyiseke magazini lowu, ti tshemba leswaku loyi a nga ta tlhantlha xiphiqo lexi lexikulu xa mati i Xikwembu, ku nga ri munhu. Bibele yi ri: “Misava ni leswi teleke eka yona i swa Yehovha [Xikwembu], tiko leri noneke ni lava tshamaka eka rona. Hikuva u yi veke yi tiya ehenhla ka malwandle, naswona u yi hlayisa yi simekiwe yi tiya ehenhla ka milambu.”—Pisalema 24:1, 2.

Entiyisweni, Xikwembu xi nyike vanhu vutihlamuleri byo khathalela pulanete leyi. (Genesa 1:28) Kambe, ku va vanhu va tirhisa rifuwo ra misava hi vusopfa, xikan’we ni vuyelo byo biha lebyi vangiweke hi sweswo, swi nyikela vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku “munhu loyi a fambaka a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.”—Yeremiya 10:23.

Xana Yehovha u ta endla yini leswaku a vuyetela mbango wa misava wu va exiyin’weni lexi hetisekeke? Bibele ya hi tiyisekisa leswaku u tiyimisele ku “endla swilo hinkwaswo swi va leswintshwa.” (Nhlavutelo 21:5) Anakanya hi misava leyi nga riki na vusweti, dyandza ni ku kayivela ka mati. Anakanya hi misava leyi nga taka yi nga ha ri na tindhambhi, leti namuntlha ti khukhulaka vanhu va magidi lembe ni lembe. Ehansi ka Mfumo wa xona, Xikwembu xi ta hetisisa switshembiso swa xona swo tala! Yehovha hi byakwe u te: “Hikwalaho ni rito ra mina leri humaka enon’wini wa mina ri ta endlisa sweswo. A ri nge tlheleli eka mina ri nga ri na vuyelo, kambe kunene ri ta endla leswi ndzi swi tsakelaka, naswona ri ta humelela hakunene eka leswi ndzi ri rhumeleke swona.”—Esaya 55:11.

Xana u nga tsakela ku dyondza leswi engetelekeke mayelana ni xikongomelo xa Xikwembu xo vuyetela misava hilaha swi hlamuseriweke hakona eRitweni ra xona, ku nga Bibele? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela ndlela leyi sweswo u nga swi endlaka ha yona.

[Nhlamuselo ya le hansi]

a Lembe ni lembe emisaveni hinkwayo, vana va kwalomu ka 1,6 wa timiliyoni va fa hikwalaho ka vuvabyi bya nchuluko. Nhlayo yoleyo yi tlula tinhlayo ta vanhu lava dlayiwaka hi vuvabyi bya AIDS, bya rifuva ni bya dari loko mavabyi wolawo ma hlanganile.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

“Laha ku nga riki na mati, a ku na vutomi. . . . Hi kota ku hanya hikwalaho ka mati.”—Michael Parfit, mutsari wa National Geographic

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

Leswaku ku tshoveriwa tindzoho leti tikaka thani yin’we swi lava mati lama endlaka tikhubiki-mitara ta 1 000

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Mati lama endlaka 70 wa tiphesente emisaveni hinkwayo ma tirhiseriwa ku cheleta.”—Plan B 2.0, hi Lester R. Brown

[Tigrafu/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Hi ni mpimo wo tanihi kwihi wa mati yo tenga?

Mati ntsena

97,5% Mati lama nga ni munyu

2,5% Mati yo tenga

Mati yo tenga

99% Lama nga le tiayisini ta le lwandle kumbe ehansi ka misava

1% Ma tirhisiwa hi vanhu va kwalomu ka tibiliyoni ta nkombo na hi swivumbiwa leswin’wana swa ntsandza-vahlayi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Tsima ro hoxa tiphayiphi ta mati yo tenga eDurban, laha Afrika Dzonga

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy eThekwini Water and Sanitation Programme

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vavasati va ri karhi va endla damu ro hlayisa mati ya mpfula, eRajasthan, le Indiya hi 2007

[Xihlovo Xa Kona]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vanhu va ri karhi va tirha eka tsima ro hoxa tiphayiphi ta mati eximutanini xa vona ekusuhi ni le Copán, eHonduras

[Xihlovo Xa Kona]