Ta Rivala
◼ “Timhangu tin’wana ni tin’wana ta kaye eka ta khume leti vaka kona sweswi ti va ti fambisana ni maxelo. Timhangu leti vikiweke ti andze hi nhlayo leyi phindhiweke kambirhi yi suka eka 200 hi lembe yi ya eka to tlula 400 eka malembe ya 20 lama hundzeke.”—JOHN HOLMES, MURHANGERI WA TIMHAKA TO PFUNA SWISIWANA NI TA MPHALALO TA NHLANGANO WA MATIKO.
Tinxaka Tin’wana Ta Le Mexico Ti Kuma Timfanelo Ta Vanhu
Xihlambanyo xa Nhlangano wa Matiko xa Timfanelo ta Vanhu, lexi amukeriweke hi 2007, se xi hundzuluxeriwe hi Ximaya ni Xinahuatl, ku nga tindzimi timbirhi leti vulavuriwaka hi vanhu vo tala swinene eMexico. Phepha-hungu rin’wana ri te: “Vanhu va kwalomu ka khume wa timiliyoni [eMexico] a va ti tivi timfanelo ta vona. Hikokwalaho, hakanyingi a va swi tivi leswaku va xanisiwa.” (El Universal) Ku vuriwa leswaku ku hundzuluxeriwa ka xihlambanyo xexo swi ta endla leswaku timfanelo ta xisekelo ta tinxaka leti ti xiximiwa.
Vanhwanyana Lava Xavisaka Vunhwana Bya Vona
Magazini wun’wana wu vika leswaku ku tiyimisela ka vantshwa van’wana va le Poland ku xavisa vunhwana bya vona swi va tseme nhlana vativi va ta mahanyelo ya vanhu. (Newsweek Polska) Jacek Kurzępa, mutivi wa mianakanyo wa le Yunivhesiti ya Zielona Góra u te: “Kun’wana ni kun’wana vantshwa va twa mhaka leyi: xin’wana ni xin’wana xa xavisiwa.” Nhlayo leyi tlakukaka ya vantshwa yi kala yi navetisa hi mhaka ya ku xavisa vunhwana bya vona eka Internet. Hambiswiritano, xiboho xolexo xi va ni vuyelo lebyi nga tsakisiki ku ringana malembe yo tala. Kurzępa u ri: “Xiboho xolexo xi va ni vuyelo byo biha evuton’wini hinkwabyo bya [munhu wa kona] ni le ka vuxaka lebyi a nga ta va na byona ni loyi a nga ta tekana na yena enkarhini lowu taka.”
Khwati Ra Amazon Ri Tshame Ri Va Ni Madoroba Lama Hluvukeke
Tindhawu letikulu ta le dzongeni wa Amazonia leti ku vuriwaka leswaku makhwati ya kona a ma si tshama ma onhiwa hi vanhu, swi nga ha endleka leswaku ku tshame ku va ni madoroba lama hluvukeke eka tona lawa a ma “rhendzeriwe hi makhumbi lamakulu.” Mhaka leyi yi vuriwe hi vativi va tidyondzo ta mindhavuko ya vanhu lava tirhaka exifundzheni xa Mato Grosso, le Brazil. Kwalaho va tshubule “madoroba ni miganga leyitsongo leyi rhendzeriweke hi makhumbi” leyi funengetiweke hi makhwati naswona yi hlanganisaka ndhawu leyi nga endlaka swikhwere-khilomitara swa 11 600. Madoroba man’wana ma hlanganisa ndhawu leyi endlaka 60 wa tihekitara. Xiviko lexi humaka eYunivhesiti ya Florida, leyi vativi va tidyondzo ta mindhavuko lava tirhaka eka yona ku nga vona lava tshubuleke madoroba wolawo, xi vula leswaku madoroba wolawo ma “akiwe ku sukela hi 1250 ku ya fika hi 1650, loko valungu va le Yuropa lava rhurheleke endhawini yoleyo ni mavabyi lawa va fambeke na wona ma fike ma dlaya vunyingi bya vaaki va wona.”
Swimilana Swi Pfuna Vanhu Va Hlakarhela Loko Va Endliwa Vuhandzuri
I khale ku vuriwa leswaku ku tshama ni swimilana swi nga hunguta ntshikilelo, switlhavi ni ku endla leswaku vavabyi va tsaka. Ndzavisiso lowuntshwa lowu endliweke wu tiyisekisa mhaka leyi. Magazini wun’wana wu ri: “Vavabyi vo hambana-hambana va yisiwe eka tikamara ta le xibedlhele leti nga ni swimilana ni leti nga riki na swona endzhaku ka loko va endliwe vuhandzuri.” (Science Daily) Vavabyi lava etikamareni ta vona a ku ri ni swimilana a va vanga ni switlhavi swo tala, a va lavanga mirhi yo tala yo hunguta switlhavi, mbilu ya vona a yi ba kahle, a va nga ri na nsusumeto lowu tlakukeke wa ngati naswona va vule leswaku a va ti tsakela swinene tikamara ta vona ku tlula lava a va nga ri na swona swimilana etikamareni ta vona. Tiphesente ta kwalomu ka 93 ta lava nga ni swimilana va vule leswaku nchumu lowu “tsakisaka swinene” hi tikamara ta vona hileswi a ti ri ni swimilana.