Xana Ku Dya Swin’we Swi Nga Tiyisa Vuxaka Bya Ndyangu Wa N’wina?

“Evuton’wini, a hi minkarhi hinkwayo laha vanhu va tsakaka, va kombanaka rirhandzu ni ku chavelelana, kambe ku ni minkarhi ya maxangu ni ya ku rila. Kambe ku nga khathariseki leswaku hi tsakile kumbe hi ni gome, hi fanele hi dya. Vanhu lava tsakeke ni lava nga ni gome va nga nyanyuriwa hi swakudya swo nandziha.”—Laurie Colwin, mutsari wa Muamerika.

EMALEMBENI lama hundzeke, mindyangu yo tala ematikweni ya le Vupela-dyambu a yi tshamela ku endla nchumu lowu a yi wu teka wu ri wa nkoka swinene. Ndyangu hinkwawo a wu tshama swin’we etafuleni leswaku wu dya swakudya, hambi ko va kan’we hi siku. Xirho xin’wana ni xin’wana a xi nga pfumeleriwi ku endla nchumu wihi ni wihi lowu a wu ta xi kavanyeta hi nkarhi wolowo, wo fana ni ku hlalela thelevhixini, ku yingisela vuyimbeleri hi swipikara swo tlhoma etindleveni kumbe ku rhumelela vanghana ti-SMS. Nkarhi wolowo a wu endla leswaku swirho leswi nga kona swi dyondza swo tala, swi tiyisa vuxaka bya ndyangu ni ku hleka swin’we hi swilo leswi humeleleke esikwini rero loko swi ri karhi swi tiphina hi swakudya swo xawula.

Eka vanhu vo tala namuntlha, ku dya swakudya tanihi ndyangu swi nga ha tekiwa ku ri mukhuva lowu hundzeriweke hi nkarhi. Emindyangwini yo tala, ku dya swin’we tanihi ndyangu a swi tolovelekanga. Ha yini mindyangu swi yi tikela ku dya swin’we? Xana swa fanela leswaku mukhuva lowu wa khale wu hlayisiwa ninamuntlha? Swirho swa ndyangu swi nga vuyeriwa njhani eka mukhuva lowu?

Ku Dya Swin’we Tanihi Ndyangu —Mukhuva Lowu Nyamalalaka

Ebukwini yakwe leyi nge Bowling Alone, Robert Putnam u te: “Mhaka ya leswaku mindyangu yo tala a ya ha swi teki swi ri swa nkoka [ku lalela swin’we] hikwalaho ka leswi swirho swa yona swi lavaka ku dya swi ri swoxe, . . . i vumbhoni lebyi xiyekaka bya leswaku vun’we lebyi a hi ri na byona byi helele emoyeni.” Hi swihi swivangelo swin’wana leswi endlaka leswaku vanhu va nga ha swi teki swi ri swa nkoka ku dya swin’we tanihi ndyangu? Xo sungula, ku durha ka swilo swi endle leswaku vavanuna ni vavasati va boheka ku tirha tiawara to tala. Vatswari lava kurisaka vana va ri voxe, lava hakanyingi va kokaka exilogweni hi tlhelo ra swa timali, va ni nkarhi wutsongo swinene. Xa vumbirhi, namuntlha vanhu va rhandza swakudya leswi lunghiseleriwaka hi xihatla ni ku dya hi ku hatlisa hileswi va tshamaka va khomekile swinene evuton’wini. A ku khomekanga vanhu lavakulu ntsena, kambe ni vana va ni swilo swo tala leswi va faneleke va swi endla, swo tanihi ku tlanga mintlangu ni ku endla mintirho yin’wana loko va huma exikolweni.

Ku engetela kwalaho, ku ni vatatana lava tsakelaka ku vuya ekaya loko vana se va etlele hileswi va nga laviki ku kavanyetiwa loko va ri karhi va lalela. Vatswari van’wana lava vuyaka hi nkarhi ekaya, va hlawula ku rhanga va nyika vana swakudya swo lalela kutani va va byela leswaku va ya eku etleleni ku endlela leswaku va sala va lalela handle ko beriwa pongo.

Sweswo swi endla leswaku mindyangu yi dya hi minkarhi yo hambana. Mabulo lawa a va ta va na wona loko va ri karhi va dya swin’we tanihi ndyangu ma siviwa hi marungula lama tsariwaka eka swiphephana kutani swi namarhetiwa exigwitsirisini. Loko xirho xin’wana ni xin’wana xa ndyangu xi vuya ekaya, xi kufumeta swakudya, kutani xi dya xi hlalele TV, kumbe xi tirhisa khompyuta hambi ku ri ku tlanga mintlangu ya vhidiyo. Mikhuva leyi yo biha leyi vanhu va nga na yona yi nga ha vonaka onge a yi nge lulamiseki. Kutani, xana i swa nkoka leswaku vanhu va tikarhatela ku lwisana ni mukhuva lowu wo biha wa ku nga dyi swin’we tanihi ndyangu?

Vuyelo Lebyinene Bya Ku Dya Swin’we Tanihi Ndyangu

Ku dya swin’we tanihi ndyangu swi nyika vatswari nkarhi lowunene wo pfuna vana va vona loko va nga tsakanga. Ebukwini yakwe leyi nge The Surprising Power of Family Meals, Miriam Weinstein u vule leswaku ku lalela swin’we tanihi ndyangu i “nkarhi lowunene lowu endlaka leswaku vana va kota ku tshama swin’we ni vatswari va vona nkarhi na nkarhi ni ku khathaleriwa kahle. Swi nga ha endleka leswaku swiphiqo swa ndyangu wa n’wina swi nga tlhantlhiwi hinkwaswo hi nkarhi wa swakudya swo lalela, kambe ku dya swin’we swi nga ku pfuna leswaku u swi tlhantlha handle ko tikarhata ngopfu.”

Eduardo, tatana un’wana wa le Spain u te: “Loko ndza ha tshama ni vatswari va mina, siku ni siku a hi dya swin’we hi ri 11. Tatana a a endla matshalatshala lamakulu leswaku a vuya ekaya leswaku a ta dya swakudya swa ninhlikanhi ni ndyangu wakwe. Wolowo a wu ri nkarhi wo hlawuleka. A hi tiva nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a wu humelela evuton’wini bya xirho ha xin’we xa ndyangu. A hi tshama hi ri karhi hi hleka. Minkarhi yoleyo yo tsakisa yi endle leswaku ndzi lava ku tekelela xikombiso xa tatana.”

Ku dya swin’we tanihi ndyangu swi tlhela swi pfuna vana leswaku va va ni vutomi lebyinene. Ndzawulo ya National Center on Addiction and Substance Abuse ya le United States eYunivhesiti ya Columbia, yi kume leswaku vantshwa lava dyaka swin’we ni mindyangu ya ka vona minkarhi ya kwalomu ka ntlhanu hi vhiki a va na swiphiqo swo tala leswi fambisanaka ni ku vilela, ku karhala, kumbe ku nga tsakeli ku endla nchumu naswona va pasela ehenhla exikolweni.

Eduardo u tlhele a ku: “Ku dya swin’we tanihi ndyangu swi endla leswaku vana va titwa va ntshunxekile. Vana va mina va vanhwanyana a va vileli hileswaku va ta hi byela rini ta le timbilwini. Va pfulekeriwa hi nkarhi lowunene siku ni siku loko hi dya swakudya tanihi ndyangu. Ku tlula kwalaho, leswi ndzi nga tatana, minkarhi yoleyo yi ndzi pfuna leswaku ndzi tshama ndzi ri karhi ndzi tiva swiphiqo leswi vana va mina va nga na swona.”

Swi tikomba onge loko mindyangu yi dya swin’we swi nga tlhela swi pfuna vana leswaku va tshika ku dya swakudya switsongo kumbe ku dya ngopfu. Yunivhesiti ya Navarre le Spain yi vika leswaku loko munhu a dya a ri yexe swi nga endla leswaku a va ekhombyeni swinene ro khomiwa hi vuvabyi lebyi vangiwaka hi ku dya swakudya switsongo kumbe ku dya ngopfu swinene. I ntiyiso leswaku munhu a nga ha khomiwa hi vuvabyi byolebyo hambiloko a dya ni vanhu van’wana, kambe khombo ra ku khomiwa hi vuvabyi byebyo ri nga nyanyisiwa ngopfu loko minkarhi hinkwayo a dya a ri yexe. Esmeralda, manana la nga ni vana vambirhi u ri: “Loko ku dya swin’we ku ri tshamelo-maxelo, vana va titwa va khathaleriwa swinene. Ku dya swin’we tanihi ndyangu swi endla leswaku vana va tsaka hileswi va tshamaka endyangwini lowu va rhandzaka.”

Ku dya swin’we tanihi ndyangu swi tlhela swi nyika vatswari nkarhi wo dyondzisa vana va vona hi timhaka ta moya. Emalembeni ya kwalomu ka 3 500 lama hundzeke, Xikwembu xi khutaze Vaisrayele leswaku va heta nkarhi wo tala va ri ni vana va vona leswaku va va dyondzisa milawu ya xona. (Deteronoma 6:6, 7) Ángel, tatana la nga ni vana vambirhi, u te: “Loko ndyangu wu khongela wu tlhela wu hlaya Bibele hi nkarhi lowu wu dyaka ha wona, sweswo swi nga endla leswaku nkarhi wolowo wu va lowu vuyerisaka hi tlhelo ra moya.” Hi ku xiya ndlela leyi ku dya swin’we tanihi ndyangu swi vuyerisaka swinene ha yona, i yini leswi mindyangu yin’wana yi swi endleke leswaku yi dya swin’we nkarhi na nkarhi?

Ku Hlela Leswaku Ndyangu Wu Dya Swin’we

Esmeralda u ri: “Ku hlela swilo ni ku tiyimisela i swa nkoka. Mi fanele mi hlela kahle nkarhi wa n’wina hilaha mi nga kotaka hakona leswaku mi dya loko loyi a hlwelaka ku vuya ekaya se a fikile.” Maribel, manana la nga ni vana vambirhi u ri: “Hambi ko ba lexi dumaka, siku ni siku hi lalela tanihi ndyangu.” Mindyangu yin’wana yi tirhisa nkarhi wa yona hi mahelo-vhiki leswaku yi lunghiselela swilo leswi yi nga ta swi tirhisa loko yi sweka hambi ku ri ku sweka swakudya swo lalela exikarhi ka vhiki.

Nakambe ku teka nkarhi wa ku dya swakudya tanihi ndyangu wu ri nchumu wo hlawuleka swa pfuna. Eduardo u ri: “Ndzi boheke ku endla mindzulamiso entirhweni leswaku ndzi ta kota ku lalela ni ndyangu wa mina, kambe ku endla sweswo swi ndzi vuyerisile. Sweswi ndzi tiva xin’wana ni xin’wana hi ndyangu wa mina. Leswi ndzi bohekaka ku dzikisa mianakanyo ya mina entirhweni ku ringana tiawara to tala hi siku, a swi ta vula leswaku a ndzi wu rhandzi ndyangu wa mina loko ndzi nga wu yingiseli loko hi ri eku dyeni hilaha ndzi endlaka hakona entirhweni.”

Ku vuriwa yini hi swilo leswi nga kavanyetaka mindyangu loko yi ri eku dyeni? David, la nga ni malembe ya 16 u ri: “Ndyangu wa ka hina wu dyela endhawini leyi nga riki na thelevhixini. Hi tirhisa nkarhi wolowo leswaku hi byela Manana na Tatana malunghana ni swilo leswi hi humeleleke esikwini rero naswona hakanyingi va hi nyika ndzayo leyinene.” U tlhele a ku: “Namuntlha vantshwa a va vulavuli ngopfu ni vatswari va vona. Hambiloko swirho hinkwaswo swa ndyangu swi ri ekaya, xin’wana ni xin’wana xi dya xoxe xi ri karhi xi hlalela thelevhixini. A swi swi tivi leswaku swa kayeriwa.” Sandra, la nga ni malembe ya 17 u ri: “Ndzi twa ku vava loko swichudeni-kulorhi swi ku, ‘A ndzi swi tivi leswaku manana u ta ndzi siyela yini exigwitsirisini.’ Hi ku ya hi mina, swakudya leswi hi swi dyaka swin’we tanihi ndyangu a hi swi dyeli ku aka mimiri ya hina ntsena. Swi endla leswaku hi kuma nkarhi wo hleka, wo vulavula ni wo kombana rirhandzu.”

Buku leyi nge The Surprising Power of Family Meals yi vula leswaku ku dya swin’we tanihi ndyangu swi nga hundzuka “xisirhelelo eka mintshikilelo leyi hinkwerhu hi langutanaka na yona siku na siku.” Xana ku dya swin’we tanihi ndyangu swi nga mi nyika nkarhi lowunene wa leswaku mi tiyisa vuxaka bya n’wina? Loko u tshama u khomekile, ku dya swin’we tanihi ndyangu swi nga ku nyika nkarhi wa leswaku u hunguta mintirho ya wena naswona u kota ku bula ni varhandziwa va wena. Ku endla matshalatshala wolawo swi ta ku vuyerisa swinene.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

LOKO MI RI KARHI MI DYA SWIN’WE TANIHI NDYANGU MI NGA DYONDZA KU . . . 

Ku vulavurisana. Vana va nga dyondza ku vulavurisana ni ku rhiya ndleve loko van’wana va vulavula. Ku vulavurisana ni van’wana swi nga va pfuna leswaku va dyondza marito lamantshwa ni ku va dyondzisa ku tiphofula.

Dyana swakudya leswi nga ni rihanyo hi minkarhi leyi vekiweke.

Ku tirha tanihi ntlawa. Vana va nga pfuneta ku deka tafula ni ku susa swibya, ku swi hlantswa loko ku hetiwe ku dya kumbe ku nyika van’wana swakudya. Loko va ri karhi va kula, va nga tlhela va pfuneta ku sweka.

Kombisa mikhuva leyinene. Dyondza ku hanana hi ku avelana swakudya ni van’wana naswona u nga lweli ku teka mpimo lowukulu wa swilo leswi dyiwaka. Nakambe dyondza ku khathalela swilaveko swa swirho swin’wana swa ndyangu loko mi ri eku dyeni.