Xikwekwetsu Movha Wa Le Canada

MUVALANGI wa le Furwa Samuel de Champlain u tsemakanye Lwandle ra Atlantic hi xikepe kutani a kongoma eNambyeni wa St. Lawrence, lowu nga etikweni leri sweswi ri vitaniwaka Canada. Swi nga si ya kwihi, u langutane ni swihinga leswikulu loko a ri karhi a tluta ekusuhi ni doroba ra Montreal: ku nga Maribye ya le Lachine. Hi 1603 u tsale ebukwini yakwe leswaku matshalatshala wahi ni wahi lawa a a ta ma endla yo ringeta ku hundza maribye wolawo hi mabyatso yakwe a ma ta va nyuku wa mbyana. Makhwati lama tlhumeke a ma endla leswaku swi nga olovi ku famba hi milenge. Xana Champlain ni vanhu vakwe va swi kotise ku yini ku ya emahlweni ni riendzo ra vona?

Va tekelele xikombiso xa vanhu va kwalaho ivi va tirhisa swikwekwetsu. Champlain u te: “Munhu a nga ha tluta etikweni hinkwaro handle ka swihinga ni hi ku hatlisa hi ku tirhisa swikwekwetsu, eswinambyanini ni le milambyeni leyikulu.”

Movha Wa Le Canada

Entiyisweni, mativa ni milambu ya le Canada a yi fana ni magondzo lamanene naswona xikwekwetsu a xi tekiwa tanihi movha. A xi endla leswaku vaaka-tiko vo sungula va le Amerika N’walungu va kota ku valanga ndhawu, ku hlota ni ku tleketla swilo. Entiyisweni, a ku ri ni maendlelo ni mixaka yo hambana-hambana ya swikwekwetsu, a swi ya hileswaku swi ta tirhiseriwa yini ni leswaku swi ta endliwa hi murhi wa njhani. Hi xikombiso, vanhu lava tshamaka eribuweni ra le vupela-dyambu bya Canada a va endla swikwekwetsu hi ku kovotla mirhi leyikulu ya mikedari yo tshwuka. Kutani murhi lowu kovotliweke a wu cheriwa mati ni maribye yo hisa. Leswi a swi endla leswaku ntsandza wolowo wu olova leswaku wu vatliwa wu va ni xivumbeko lexi lavekaka. Swin’wana swa swikwekwetsu leswi a swi kota ku rhwala swilo leswi tikaka tithani timbirhi naswona a swi famba hi rivilo lerikulu handle ko mbombomela elwandle, laha a swi tirhiseriwa ku hlota tihlampfi letikulu ku katsa ni tinkava-va-nga-heti.

Kumbexana xikwekwetsu lexi dumeke swinene xa le Amerika N’walungu a ku ri lexi endliweke hi maphantsu ya murhi wa birch. Khemikhali ya murhi lowu leyi vuriwaka betulinol hi yona leyi endlaka leswaku maphantsu ya wona ma tiya swinene naswona ma nga ngheniwi hi mati. Nakambe ma khotseka hi ndlela yo hlamarisa. Muendli wa swikwekwetsu David Gidmark u te: “Xikwekwetsu lexi endliweke hi maphantsu ya murhi wa birch xi nga kota ku famba enambyeni lowu nga ni maribye lama nga tshovaka xikwekwetsu lexi endliweke hi ntsandza ivi miri wa xona wu funengetiwa hi nguvu yo tsindziyela.”

Swilo swin’wana leswi tirhisiwaka loko ku endliwa xikwekwetsu xa maphantsu ya murhi wa birch swi katsa ntsandza wa murhi wa birch, ntsandza wa mukedari, timitsu ta murhi wa spruce ni mafi ya kona. Kutani swa olova swinene ku lunghisa swikwekwetsu sweswo hikuva swilo leswi hinkwaswo swi kumeka ekhwatini. Ku engetela kwalaho, swikwekwetsu sweswo swi vevukile ku tlula leswin’wana, xisweswo swi kota ku famba hi ku olova emilambyeni leyi nga ni maribye lama nga ni khombo ni swihinga swin’wana. Nakambe leswi swikwekwetsu leswi swi endliweke hi mirhi a swi yi thyakisi misava. Loko xikwekwetsu xi lahliwa, xa bola ku fana ni murhi lowu weke.

Maendlelo ya swikwekwetsu leswi ma hlamarisa. Muhlaleri un’wana wa lembe-xidzana ra vu-19 u vule leswaku vaaki va kwalaho “a va nga tirhisi swipikiri ni mabawuti kambe a va rhunga va tlhela va boha swiphemu swa swikwekwetsu sweswo. Tindhawu leti hlanganisiweke, mindzhungo ni mafundzu ma endliwe kahle ma tiya ni hi vutshila lebyikulu lerova ku hava xihoxo.”

Loko ku nga si fika nkarhi wo tleketla swilo hi switimela, swikwekwetsu a ku ri vutleketli lebyi hatlisaka ni lebyi tshembekaka swinene etindhawini to tala ta le Canada. Hambiloko se ku sungule ku tirhisiwa switimela, swikwekwetsu a swi nambanga swi tshikiwa ku tirhisiwa hikuva hakanyingi vanhu a va swi tirhisa haswimbirhi.

Swikwekwetsu a swi ri swa nkoka swinene evuton’wini bya vanhu vo sungula va le Amerika N’walungu, lerova swi kucetele ndhavuko ni tidyondzo ta vona. Hi xikombiso, hi ku ya hi mintsheketo yin’wana, swikwekwetsu hi swona leswi rhwaleke vanhu lava poneke ndhambi leyikulu, ku nga ri ngalava ya le Bibeleni.

Ku Famba Hi Swikwekwetsu Namuntlha

Swikwekwetsu swa ha tirhisiwa swinene eCanada kambe ngopfu-ngopfu loko vanhu va tihungasa. Lexi khomisaka gome hileswi mirhi ya birch leyi endlaka swikwekwetsu yi yaka yi hela. Hambiswiritano, ku ni swilo swin’wana leswi tirhisiwaka ku endla swikwekwetsu leswi kumekaka hi xitalo, swo katsa nsimbi ya aluminum, tinguvu to tsindziyela, mintsandza ni fiberglass.

Bill Mason, mutluti wa swikwekwetsu la dumeke, u vule nchumu wun’wana malunghana ni ku famba hi swikwekwetsu a ku: “Ku tluta xikwekwetsu emilambyeni ya khale i ndlela leyinene yo tsundzuka vuxaka bya hina lebyi nyamalaleke ni misava swin’we ni Mutumbuluxi loyi a byi simekeke khale swinene.” Hakunene vanhu vo tala va nga pfumelelana ni marito wolawo hi timbilu ta vona hinkwato!

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

XIKWEKWETSU XA KAYAK

Vainuit va tshama endhawini ya le Canada leyi nga riki na makhwati. Kambe sweswo a swi va sivelanga ku endla swikwekwetsu. Va tirhisa madzovo ya ti-seal, ti-caribou swin’we ni marhambu ni mintsandza leyi khukhuleriweke etimbuweni ta Lwandle ra Arctic. Va tirhisa mafurha ya swiharhi ku pfala swikwekwetsu leswaku swi nga pfuti. Swikwekwetsu swa kona swi vuriwa kayak.

Swikwekwetsu swa kayak swi hambane ni swikwekwetsu leswi tolovelekeke hileswi swona swi nga ni xifunengeto lexi endlaka leswaku vanhu va sirheleleka katsongo eka dyambu ni mpfula naswona xi endlaka leswaku xikwekwetsu lexi xi kota ku nyupela ematini xi tlhela xi huma handle ko ngheniwa hi mati yo tala. Xikwekwetsu xa kayak xa manguva lawa xi endliwa hi fiberglass ni hi tikhemikhali tin’wana.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 10]

Library of Congress