Ndlela Yo Lwisana Ni Manghanghamela

“Loko ndzi nghanghamela ndza karhateka, kutani ndzi sungula ku nghanghamela swinene. Swi fana niloko ndzi ri ekheleni ro enta leri ndzi nga kotiki ku huma eka rona. Siku rin’wana ndzi ye eka mutivi wa mianakanyo leswaku a ta ndzi pfuna. U te ndzi fanele ndzi kuma ntombhi leyi ndzi nga ta etlela na yona leswaku ndzi ta titshemba! A ndza ha wu vekanga wa mina kwalaho. Ndzi lava leswaku vanhu va amukela leswi ndzi nga xiswona.”—Rafael la nga ni malembe ya 32.

EHLEKETA leswaku a wu ta titwa njhani loko ku xava thikithi rinene ra bazi a swi ku endla u dzuka nyuku naswona loko u vulavula u tala ku khameka ni ku phindha-phindha marito. Vanhu va manghanghamela va kwalomu ka 60 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo, ku nga munhu un’we eka va dzana, va ni xiphiqo xexo. Hikwalaho ka sweswo va tala ku hlekuriwa ni ku tekeriwa ehansi. Va nga ha tekiwa tanihi vanhu lava nga tlharihangiki hileswi va tirhisaka marito yo olova ku siva lawa swi va tikelaka ku ma vula.

I yini lexi vangaka manghanghamela? Xana ma nga tshunguleka? Xana swi kona swilo leswi munhu la nga ni manghanghamela a nga swi endlaka leswaku a khuluka loko a vulavula? Naswona i yini leswi van’wana va nga swi endlaka leswaku va n’wi pfuna?

Xana Ha Swi Tiva Leswi Vangaka Manghanghamela?

Vanhu van’wana lava hanyeke eminkarhini ya khale a va kholwa leswaku loko munhu a ri ni manghanghamela a swi vangiwa hi madimona lawa a ma fanele ma hlongoriwa eka yena. Emalembeni ya le Xikarhi, vanhu a va vula leswaku ririmi hi rona a ri vanga ku nghanghamela. Xana a ri tshunguriwa njhani? A ku vekiwa nsimbi yo hisa ni swinyunyeteri swo bava eka rona! Eka malembe yo tala lama landzeleke, madokodela a ma tsema switwi ni misiha ya ririmi naswona a ma kala ma endla vuhandzuri ma susa swindzin’wana leswaku ma tshungula ku nghanghamela. Kambe matshungulelo wolowo hinkwawo lama vavaka ma tsandzekile ku tshungula ku nghanghamela.

Vulavisisi bya manguva lawa byi kombisa leswaku manghanghamela ma nga ha va ma vangiwa hi swilo swo hlayanyana ematshan’weni ya nchumu wun’we ntsena. Nkarhi wun’wana ma nga ha vangiwa hiloko munhu a tshikilelekile. Xivangelo xin’wana ku nga ha va xitekela, hikuva vanhu va kwalomu ka 60 wa tiphesente lava nga ni manghanghamela va ni maxaka lawa na wona ma nga ni manghanghamela. Ku tlula kwalaho, ndzavisiso lowu tirhisaka muchini lowu kotaka ku kombisa swifaniso swa byongo wu kume leswaku byongo bya munhu wa manghanghamela byi endla leswaku a vulavula hi ndlela leyi nga faniki ni ya van’wana. Ebukwini yakwe leyi nge Understanding Stuttering,a Dok. Nathan Lavid u vule leswaku van’wana va “nga ha sungula ku vulavula byongo bya vona byi nga si va byela leswaku va fanele va ma vula njhani marito.”

Hikokwalaho, a swi vuli swona leswaku manghanghamela ma vangiwa ngopfu hiloko munhu a nga hanyanga kahle emiehleketweni, hilaha vanhu va tshameke va vula hakona. Buku leyi nge No Miracle Cures yi ri: “Hi marito man’wana, a swi koteki ku tshungula manghanghamela hi ku hatlisa hi ku ringeta ku khorwisa munhu la nga na wona leswaku a nga swi kota ku vulavula kahle.” Hambiswiritano, vanhu lava nga ni manghanghamela va nga ha va ni swiphiqo swa mianakanyo hikwalaho ka xiyimo xa vona. Hi xikombiso, va nga ha chava swilo swin’wana, swo fana ni ku vulavula exikarhi ka vanhu kumbe eka riqingho.

Leswi Nga Pfunaka Lava Nga Ni Manghanghamela

Lexi tsakisaka, hi ntolovelo vanhu lava nga ni manghanghamela va nga yimbelela, va hlevetela, va vulavula voxe kumbe ni swifuwo swa le kaya, va vula swin’wana hi nkarhi wun’we ni vanhu van’wana, kumbe va encenyeta van’wana handle ko nghanghamela kumbe va nghanghamela katsongo. Ku tlula kwalaho, vana lava nga ni manghanghamela lava endlaka tiphesente ta 80 va hetelela va nga ha nghanghameli handle ko tshunguriwa. Kambe ku humelela yini hi lavan’wana va 20 wa tiphesente?

Namuntlha ku ni minongonoko yo dyondzisa vanhu ku vulavula leyi nga pfunaka lava nga ni manghanghamela leswaku va vulavula hi ku khuluka. Tindlela tin’wana ti katsa ku nga tshuka-tshukisi tinhlaya, milomu ni ririmi naswona u hefemula ku sukela ekhwirini. Vanhu lava nga ni manghanghamela va nga ha tlhela va dyondzisiwa ku koka moya katsongo naswona va wu humesa katsongo loko va lava ku sungula ku vulavula. Ku engetela kwalaho, va nga ha khutaziwa ku koka switwari ni switwananisi swin’wana loko va ri karhi va vulavula. Kutani munhu a nga sungula ku vulavula hi ku hatlisa loko a ya a kota ku vulavula hi ku khuluka.

Ku hlakulela vuswikoti byo tano swi nga ha teka tiawara ti nga ri tingani ntsena. Kambe ku dyondza ku byi tirhisa kahle loko u ri ehansi ka swiyimo leswi tshikilelaka swi nga ha teka tiawara ta magidi u ri karhi u titoloveta.

Xana vana va nga sungula rini ku dyondzisiwa vutshila lebyi? Xana i vutlhari ku rindza leswaku u vona loko n’wana a ta swi kota ku tshika ku nghanghamela hi byakwe? Tinhlayo ti kombisa leswaku vana lava endlaka tiphesente leti nga ehansi ka 20 lava nghanghamelaka ku ringana ntlhanu wa malembe va namba va nga ha nghanghameli. Buku leyi nge No Miracle Cures yi ri: “Loko n’wana a hlanganisa malembe ya tsevu, a swa ha tshembisi leswaku a nga swi kota ku ka a nga ha nghanghameli handle ko dyondzisiwa ku vulavula.” Hikokwalaho, buku leyi yi tlhela yi vula leswaku “vana lava nghanghamelaka va fanele va ya hi ku hatlisa eka madokodela lama pfunaka vanhu ku dyondza ku vulavula.” Eka vana va 20 wa tiphesente lava hambetaka va nghanghamela kukondza va va vanhu lavakulu, ku ringanyetiwa leswaku lava endlaka 60 ku ya eka 80 wa tiphesente va tshunguleka loko va dyondzisiwa ku vulavula.b

Tivekele Tipakani Leti Fikelelekaka

Hi ku ya hi dokodela Robert Quesal la dyondzisaka vanhu ku vulavula, loyi na yena a nga ni manghanghamela, u vula leswaku vanhu vo tala lava nga ni manghanghamela a va swi koti ku vulavula hi ku khuluka ehansi ka swiyimo hinkwaswo. Rafael, la boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi, ni sweswi wa ha lwisana ni xiphiqo lexi hambileswi se a swi kotaka katsongo ku vulavula hi ku khuluka. U te: “Xiphiqo xa mina xi nyanya ngopfu loko ndzi fanele ndzi hlaya kumbe ndzi vulavula emahlweni ka vanhu kumbe loko ndzi ri ni wansati wo saseka. A ndzi tshama ndzi miyerile hikuva vanhu a va ndzi endla xihlekiso. Kambe endzhaku ka nkarhi, ndzi ringete ku amukela leswi ndzi nga xiswona naswona ndzi nga ha karhateki hi xiphiqo xa mina. Kutani sweswi loko rito ro karhi ri ndzi nghanghamerisa, ndza hleka kutani ndzi ringeta ku yimanyana ivi ndzi tlhela ndzi ringeta ku ri vula.”

Leswi Rafael a swi vuleke swi fambisana ni leswi vuriweke hi Nhlangano wa Vanhu va Manghanghamela wa le Amerika, lowu vuleke leswaku “ku tshika ku nghanghamela hakanyingi swi lava leswaku munhu a tshika ku chava leswaku u ta nghanghamela, ematshan’weni yo tibyela leswaku u ta ringeta hi matimba ku nga nghanghameli.”

Vanhu vo tala lava nga ni manghanghamela a va ma pfumelelanga leswaku ma va tsona ntsako evuton’wini. Van’wana va kale va va ni ndhuma emisaveni, ku katsa na Nkulukumba Isaac Newton, mutivi wa swilo swa ntumbuluko, Winston Churchill, murhangeri wa Munghezi na James Stewart, mutlangi wa tifilimi wa Muamerika. Van’wana va dyondze vutshila byin’wana lebyi nga katsiki ku vulavula, byo fana ni ku tlanga swichayachayana, ku penda swifaniso kumbe ku dyondza ririmi ra mavoko. Van’wana va hina lava nga riki na manghanghamela va fanele va tlangela matshalatshala lamakulu lama endliwaka hi lava nga na wona. Kutani a hi va khutazeni ni ku va seketela hilaha hi nga swi kotaka hakona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

U NGA N’WI PFUNA NJHANI MUNHU LOYI A NGA NI MANGHANGHAMELA?

● Tiyiseka leswaku u va endhawini leyi a kotaka ku tshama a tigedlha naswona a nga jahi nchumu. Vutomi bya namuntlha lebyi hatlisaka ni lebyi tshikilelaka hakanyingi hi byona byi nyanyisaka xiphiqo lexi.

● Ematshan’weni yo n’wi byela leswaku a vulavula hi ku nonoka, wena n’wi vekele xikombiso hi ku vulavula hi ku nonoka. N’wi yingisele hi vurhon’wana. U nga n’wi ngheni enon’wini. U nga n’wi hetiseli leswi a swi vulaka. Yimanyana u nga si hlamula.

● Papalata ku n’wi xopaxopa ni ku n’wi lulamisa. Kombisa leswaku wa swi tsakela leswi a swi vulaka, ku nga ri ndlela leyi a swi vulaka ha yona, hi ku n’wi languta exikandzeni, u n’wayitela, u tshuka-tshukisa miri ni ku vula swo karhi.

● U nga chavi ku vulavula hi timhaka leti khumbaka ku nghanghamela. Ku n’wayitela ni ku tshamela ku n’wi byela hi musa leswaku wa xi twisisa xiphiqo xakwe, swi nga n’wi endla a ntshunxeka swinene loko a vulavula na wena. Kumbexana u nga ha n’wi byela u ku: “Minkarhi yin’wana a swi olovi ku vula leswi hi lavaka ku swi vula.”

● Xa nkoka swinene, tiyiseka leswaku wa swi twisisa leswaku u n’wi amukela hilaha a nga hakona.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

“HAKATSONGO-TSONGO NDZI SUNGULE KU NGA HA NGHANGHAMELI NGOPFU”

Víctor, loyi a a ri ni manghanghamela ku ringana malembe yo hlayanyana hi nkarhi lowu ndyangu wa ka vona a wu ri ehansi ka ntshikilelo lowukulu, u kote ku hlula xiphiqo xexo handle ko tshunguriwa. Leswi a nga Mbhoni ya Yehovha, u tsarise eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni, lexi khomiwaka vhiki ni vhiki emavandlheni hinkwawo. Hambileswi xikolo lexi xi nga endleriwangiki ku pfuna lava nga ni xiphiqo xo vulavula, xi pfuna swichudeni ku antswisa vuswikoti bya swona byo vulavula ni ku va ni xivindzi.

Ku tirhisiwa buku leyi nge Vuyeriwa Eka Vuleteri Bya Xikolo Xa Vutirheli Bya Le Tilweni. Ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Ku Langutana Ni Ku Nghanghamela,” buku leyi yi ri: “I swa nkoka leswaku [u] hambeta [u] lwela ku ku hlula. . . . Loko u ta nyikela nkulumo, yi lunghiselele kahle. Nkulumo ya wena u fanele u yi tiva kahle. . . . Loko u sungula ku nghanghamela, ringeta ku vulavula hi ku ntshunxeka hilaha u nga kotaka hakona, u nga chavi. Endla misiha ya tinhlaya ta wena yi ntshunxeka. Tirhisa swivulwa swo koma. U nga nghenisi ngopfu mahlamari, yo fana na ‘eeh.’”

Xana xikolo lexi xi n’wi pfunile Víctor? U te: “A ndzi dzika swinene eka leswi a ndzi ta swi vula, ku nga ri eka ndlela leyi a ndzi ta swi vula ha yona, ku va ndzi ta rivala leswaku ndza nghanghamela. Nakambe a ndzi yi phindha-phindha ko tala. Hakatsongo-tsongo ndzi sungule ku nga ha nghanghameli ngopfu.”