Xana Sayense Yi Ni Vumbhoni Bya Leswaku Xikwembu A Xi Kona?
KU RINGANA malembe ya 50, Antony Flew, mutivi wa filosofi wa Munghezi, a a xiximiwa swinene hi tintangha takwe tanihi munhu la nge Xikwembu a xi kona. Phepha ra yena ra hi 1950 leri nge, Theology and Falsification ri “kandziyisiwe ngopfu hi lembe-xidzana ra [vu-20].” Hi 1986, Flew u vitaniwe “muxopaxopi lonkulu swinene wa vanhu lava nge Xikwembu xi kona lava a va hanya enkarhini wakwe.” Kutani swi hlamarise vo tala loko hi 2004, a byela vanhu leswaku u cince langutelo rakwe.
I yini leswi n’wi susumeteleke ku endla tano? I sayense. U khorwiseke ngopfu leswaku vuako hinkwabyo, milawu ya ntumbuluko ni swivumbiwa leswi hanyaka a swi nga ta va kona hi xiwelo ntsena. Xana xexo a ku ri xiboho lexi twalaka?
Swi Tise Ku Yini Leswaku Ku Va Ni Milawu Ya Ntumbuluko?
Paul Davies, mutivi wa ntumbuluko tlhelo mutsari, u vula leswaku sayense yi yi hlamusela kahle ndlela leyi swilo swa ntumbuluko swi endlekaka ha yona swo tanihi mpfula. Kambe u te: “Loko ku tiwa eka . . . swivutiso swo fana ni lexi nge ‘Ha yini ku ri ni milawu ya ntumbuluko?’ sayense a yi swi koti kahle ku swi hlamula. Swilo leswi sayense yi swi tshubuleke a swi hi pfunanga ku hlamula swivutiso swo tano: swo tala swa swivutiso leswi tlhontlhaka mianakanyo a swi si hlamuriwa hi mpfhuka ku va ni nhluvuko lowukulu naswona swa ha hi kayakayisa ninamuntlha.”
Hi 2007 Flew u tsale a ku: “Mhaka ya nkoka a hileswaku ku ni swilo swa ntumbuluko leswi endlekaka nkarhi na nkarhi ntsena, kambe hileswaku swilo sweswo swa pakanisa hi tlhelo ra tinhlayo, swi endleka emisaveni hinkwayo naswona swa fambisana. Einstein u vulavule hi swilo sweswo swa ntumbuluko leswi endlekaka nkarhi na nkarhi a vula leswaku i ‘vumbhoni bya leswaku ku ni muvumbi la tlhariheke.’ Xivutiso lexi hi faneleke hi tivutisa xona hileswaku swi tise ku yini leswaku swilo sweswo swi va tano. Lexi hi xona xivutiso lexi van’wasayense lava sukelaka eka Newton na Einstein ku ya fika eka Heisenberg va xi vutiseke va tlhela va xi hlamula. Nhlamulo ya vona a yi kombetela eka Xikwembu.”
Entiyisweni, van’wasayense vo tala lava xiximekaka va vula leswaku ku pfumela eka Muvumbi wo tlhariha swi fambisana ni sayense. Hi hala tlhelo, a swi twali ku vula leswaku vuako hinkwabyo, milawu ya byona ni swivumbiwa leswi hanyaka swi lo tiendlekela. Swilo leswi endlekaka siku ni siku swi hi byela leswaku swilo swa ntumbuluko, ngopfu-ngopfu leswi rharhanganeke swinene, swi endliwe hi muvumbi.
Hi Yihi Dyondzo Leyi U Nga Ta Pfumela Eka Yona?
Hambileswi ntlawa lowuntshwa wa vanhu lava nge Xikwembu a xi kona wu vulaka leswaku dyondzo ya wona yi sekeriwe hi ku helela eka sayense, ntiyiso wa mhaka hileswaku dyondzo yoleyo ni ya leswaku Xikwembu xi kona a yi sekeriwanga eka sayense. Hatimbirhi ka tona ti sekeriwe eka ripfumelo. Dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona yi sekeriwe emhakeni ya leswaku swilo swi ve kona hi xiwelo; kasi dyondzo ya leswaku Xikwembu xi kona yi sekeriwe emhakeni ya leswaku ku ni Muvumbi la tlhariheke. John Lennox, profesa wa tinhlayo eYunivhesiti ya Oxford le Nghilandhi, u tsale leswaku ntlawa lowuntshwa wa vanhu lava nge Xikwembu a xi kona wu vula leswaku “tidyondzo ta vukhongeri hinkwabyo a ti sekeriwanga helo.” U tlhele a ku: “Hi fanele hi tikarhatela ku vula leswaku ti hoxile.” Hikokwalaho, xivutiso lexi faneleke ku hlamuriwa hi lexi nge: Hi yihi dyondzo leyi nga kombisiwaka yi ri ya ntiyiso exikarhi ka ya lava nge Xikwembu a xi kona ni lava nge xi kona? Hi xikombiso, xiya ndlela leyi swivumbiwa leswi hanyaka swi veke kona ha yona.
Vativi va dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va pfumela hi ku helela leswaku a swi tiviwi leswaku swivumbiwa leswi hanyaka swi ve kona njhani, hambileswi ku nga ni mavonelo yo hambana-hambana hi mhaka leyi. Richard Dawkins, murhangeri wa ntlawa lowuntshwa wa vanhu lava nge Xikwembu a xi kona, u vula leswaku leswi ku nga ni tipulanete to tala swinene evuakweni hinkwabyo, a swo boha leswaku ku va ni swivumbiwa leswi hanyaka eka yin’wana ya tona. Kambe van’wasayense van’wana lava dumeke a va tiyiseki ngopfu hi sweswo. John Barrow, Profesa wa le Yunivhesiti ya Cambridge, u vula leswaku dyondzo ya ku “tihundzukela ka swivumbiwa leswi hanyaka ni byongo bya swona” yi fika yi “helela empfhukeni minkarhi hinkwayo. Swivumbiwa leswi hanyaka swi nga tsandzeka hi tindlela to tala swinene ku cinca xivumbeko xa swona endhawini leyi rharhanganeke ni leyi nga riki yinene, lerova a swi ta vula leswaku munhu wa tikukumuxa swinene loko o vula leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana wu nga endliwa loko ku ri ni khaboni ni nkarhi lowu ringaneke.”
Tsundzuka leswaku swivumbiwa leswi hanyaka a swi vanga kona hikwalaho ka ku hlanganisiwa ka tikhemikhali to hambana-hambana ntsena. Kambe swi ve kona hikwalaho ka rungula leri rharhanganeke leri tsariweke eka DNA. Hikwalaho, loko hi vulavula hi ndlela leyi swivumbiwa leswi hanyaka swi veke kona ha yona, hi tlhela hi vulavula hi ndlela leyi rungula ra DNA ri veke kona ha yona. Ri huma kwihi rungula leri hi ri tivaka? Exihlobyeni xa vutivi. Xana ku tiendlekela ka swilo ku nga humesa rungula leri rharhanganeke, ro fana ni progreme ya khompyuta, ndzandzeriso wa tinhlayo, nsonga-vutivi kumbexana swiletelo swo endla khekhe? Doo! Kambe ku hava ni xin’we xa swona lexi rharhanganeke kumbe lexi tirhaka kahle ku fana ni rungula ra xitekela leri nga endzeni ka swivumbiwa leswi hanyaka.
Xana Swa Twala Hi Ku Ya Hi Sayense Ku Vula Leswaku Swilo Hinkwaswo Swi Ve Kona Hi Xiwelo?
Paul Davies u vule leswaku hi ku ya hi vanhu lava nge Xikwembu a xi kona, “vuako hinkwabyo a byi twisiseki naswona swivumbiwa leswi hanyaka leswi nga eka byona swi ve kona hi xiwelo.” Vanhu lava nge Xikwembu a xi kona va vula leswaku “loko a swi nga vanga tano, a hi ta va hi nga ri kona laha misaveni naswona a hi nga ta swi kota ku vulavula hi mhaka leyi. Vuako hinkwabyo byi nga ha va byi ri ni vun’we kumbe byi nga ri na byona, kambe a byi na pulani kumbe xikongomelo nikatsongo—hambi loko a byi ri na xona a hi nga ta xi twisisa.” Davies u vula leswaku “lexi tsakisaka hi dyondzo leyi hileswaku swa olova ku yi lwela,” lerova yi nga va xivangelo lexinene xo tiyimelela ha xona.
Ebukwini yakwe leyi nge Evolution: A Theory in Crisis, Michael Denton, mutivi wa timolekhuli, u gimete hileswaku dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo “yi fana ni dyondzo ya khale leyi nga twisisekiki ya vungoma bya tinyeleti naswona . . . a yi fani ni dyondzo ya sayense leyi twisisekaka.” U tlhele a vula leswaku dyondzo ya Darwin ya ku tiendlekela ka swilo i yin’wana ya mintsheketo leyikulu ya le nkarhini wa hina.
Swi tikomba swi nga twali ku vula leswaku swilo hinkwaswo swi ve kona hi xiwelo. Anakanya hi leswi: Mutivi wa vuyimburi a nga ha vona ribye ro khwaxa leri matlhelo ya rona ma nga ringaniki kahle. A nga ha vula leswaku swi lo tiendlekela hi xiwelo ku va ribye rero ri va ni xivumbeko xexo naswona sweswo swi nga twisiseka. Kambe endzhakunyana a nga ha kuma ribye leri nga xifaniso xa nhloko lexi nga ni swirho hinkwaswo swa yona ni makatla. Xana a nga vula leswaku ri lo tiendlekela hi xiwelo? Nikatsongo. U ta swi xiya leswaku ‘Xifaniso lexi xi kovotliwe hi munhu.’ Loko Bibele yi tirhisa langutelo leri fanaka yi ri: “Yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwa hi munhu, kambe loyi a akeke swilo hinkwaswo i Xikwembu.” (Vaheveru 3:4) Xana mhaka leyi u pfumelelana na yona?
Lennox u ri: “Loko hi ya hi dyondza hi vuako hinkwabyo, dyondzo ya leswaku ku ni Xikwembu lexi nga Muvumbi, lexi tumbuluxeke vuako hinkwabyo hi xikongomelo, yi ya yi tekiwa yi ri nhlamuselo leyi tshembekaka swinene leyi hlamuselaka leswaku ha yini hi ri laha misaveni.”
Lexi twisaka ku vava hileswaku swilo swin’wana leswi endlaka leswaku vanhu va nga pfumeli leswaku Xikwembu xi kona hileswi ku endliwaka vubihi hi vito ra xona. Hikwalaho, van’wana va gimete hi ku vula leswaku vanhu a swi ta va fambela kahle loko a ku nga ri na vukhongeri. Xana u anakanya yini?