“Ndzi Kurisiwe Hi Vatswari Lava Nga Pfumeriki Leswaku Xikwembu Xi Kona”

PROFESA František Vyskočil wa le Yunivhesiti ya Charles le Prague, u tiviwa emisaveni hinkwayo hikwalaho ka vulavisisi byakwe bya fambiselo ra tisele ta switwi. Hambileswi eku sunguleni a a nga pfumeli leswaku Xikwembu xi kona, sweswi wa pfumela leswaku xi kona. Loko a vulavurisana ni vatsari va Xalamuka! u hlamusele leswi endleke leswaku a cinca langutelo rakwe.

A wu byi teka njhani vukhongeri loko u nga si sungula ntirho wa wena wa swa sayense?

Ndzi kurisiwe hi vatswari lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona, naswona tatana a a tshamela ku hlekula vafundhisi. Hi 1963 ndzi kume digri ya dyondzo ya swilo leswi hanyaka ni ya tikhemikhali ekholichi. Loko ndza ha ri ekholichi, a ndzi pfumela leswaku dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo hi yona yi yi hlamuselaka kahle ndlela leyi swivumbiwa leswi hanyaka swi veke kona ha yona.

Hi chumbutele switsongo malunghana ni ntirho wa wena wa swa sayense.

Entirhweni wa mina wa vulavisisi lowu ndzi wu endleke endzhaku ka loko ndzi pasele vudokodela, ndzi dyondze hi ndlela leyi rungula ri hundzaka ha yona eka mahlangano ya tisele ta switwi. Ndzi tlhele ndzi dyondza hi tisele ta switwi, ku rhurhisa swiaki endzeni ka sele, ku endla vuhandzuri byo cinca swirho leswi nga tirhiki kahle emirini ni ku nyika vanhu mirhi leyi huhataka. Rungula ro tala leri ndzi ri kumeke eka vulavisisi byebyo a ri kandziyisiwa etibukwini naswona swihloko swin’wana swi hlawuriwile leswaku ku hamba ku kumiwa rungula ro karhi eka swona. Hi ku famba ka nkarhi ndzi ve xirho xa Vandla ra Swidyondzi swa Tiko ra Czech Republic, ku nga ntlawa wa van’wasayense lava hlawuriwaka hi vanghana va vona. Endzhaku ka “Nhlunga-vuhosi wa Velvet” lowu veke kona hi December 1989, ndzi ve profesa eYunivhesiti ya Charles naswona ndzi pfumeleriwe ku endzela matiko ya le Vupela-dyambu leswaku ndzi ta hlangana ni vatirhi-kulobye, lava van’wana va vona va kumeke sagwadi ra Nobel.

Xana u tshame u ehleketa hi Xikwembu?

Ina. Minkarhi yin’wana a ndzi tivutisa leswaku ha yini vanhu vo tala lava dyondzekeke ngopfu ku katsa ni tiprofesa tin’wana ta mina va pfumela eka Xikwembu, hambileswi a va nga ta swi vula erivaleni hikwalaho ko chava mfumo wa Vukhomunisi. Hambiswiritano, eka mina Xikwembu a xo va nchumu lowu vanhu va tisunguleleke wona. Ndzi tlhele ndzi hlundzukisiwa hi swiendlo leswi tsemaka nhlana leswi endliwaka hi vito ra vukhongeri.

Swi te njhani leswaku u tshika ku pfumela eka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo?

Ndzi sungule ku kanakana dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo loko ndza ha dyondza hi mahlangano ya tisele ta switwi. Ndzi hlamarisiwe ngopfu hi ku rharhangana ka mahlangano wolowo lama langutekaka ma nga nyawuli. Ndzi tivutise ndzi ku, ‘Swi ta njhani leswaku mahlangano ni rungula leri lawulaka ku vumbeka ka wona ni ndlela leyi ma tirhaka ha yona swi va kona hi xiwelo?’ A swi nga twali nikatsongo.

Kutani eku sunguleni ka va-1970, ndzi ye eka dyondzo yin’wana ya n’wasayense tlhelo profesa la dumeke wa Murhaxiya. U vule leswaku swivumbiwa leswi hanyaka a swi nge vi kona hikwalaho ka ku hundzuka ka swiaki swa xitekela ni fambiselo leri endlaka leswaku swivumbiwa swi va ni timfanelo leti swi endlaka swi kota ku hanya endhawini yo karhi. Kutani un’wana eka vayingiseri u vutise leswaku nhlamulo yi nga kumiwa kwihi. Profesa loyi u humese Bibele leyitsongo ya Xirhaxiya ebajini rakwe kutani a ku: “Hlaya Bibele, ngopfu-ngopfu rungula ra ku tumbuluxiwa ka swilo leri nga eka Genesa.”

Endzhakunyana ka sweswo, loko hi ri laha ku amukeriwaka kona vaendzi, ndzi vutise profesa yoloye loko a yi tshemba Bibele. U ndzi hlamule a ku: “Tibaktheriya leti tolovelekeke ti avana timinete tin’wana ni tin’wana ta kwalomu ka 20 naswona ti ni madzana ya tiphrotheyini, ha yin’we ya tona yi ni mixaka ya 20 ya tiamino asidi leti hleriweke ku fana ni tinketana leti leheke madzana yo hlayanyana ya timitara. Leswaku baktheriya yi cinca hakatsongo-tsongo kutani yi va ni xivumbeko xin’wana kan’we nkarhi wun’wana ni wun’wana hikwalaho ka fambiselo ra xitekela, a swi ta teka nkarhi wo tala ngopfu ku tlula tibiliyoni tinharhu kumbe ta mune wa malembe, ku nga nkarhi lowu van’waseyense vo tala va fumelaka leswaku swivumbiwa leswi hanyaka se swi na wona swi ri laha misaveni.” A a pfumela leswaku leswi buku ya Bibele ya Genesa yi swi vulaka a swi twala ngopfu.

Ma ku khumbe njhani marito lama vuriweke hi profesa?

Swilo leswi a swi kambisiseke swin’we ni ku kanakana loku a ndzi ri na kona swi ndzi susumetele ku va ndzi bula hi mhaka leyi ni vatirhi-kulorhi vo hlayanyana va ta vukhongeri ni vanghana, kambe ndzi kume leswaku mavonelo ya vona a ma nga ndzi enerisi. Kutani ndzi vulavule ni mutivi un’wana wa mirhi loyi a a ri Mbhoni ya Yehovha. Ku ringana malembe manharhu, u hi dyondzise Bibele mina ni nsati wa mina Ema. Hi hlamarisiwe hi swilo swimbirhi. Xo sungula, tikereke to tala ta Vukreste a ti fambisani ni Bibele. Xa vumbirhi, hambileswi Bibele yi nga riki buku ya sayense, ya fambisana swinene ni sayense ya xiviri.

Xana ku cinca langutelo ra wena swi kavanyete vulavisisi bya wena bya swa sayense?

Nikatsongo. N’wasayense un’wana ni un’wana lonene u fanele a seketela mhaka yakwe etimhakeni ta xiviri, ku nga khathariseki tidyondzo leti a pfumelaka eka tona. Kambe vupfumeri bya mina byi ndzi hundzurile. Phela sweswi ndzi nkhensa Xikwembu hi vuswikoti byihi na byihi lebyi ndzi nga ha vaka na byona, ematshan’weni yo titshemba ku tlula mpimo, ku lava ku tlula van’wana ni ku tibuma hi vuswikoti lebyi ndzi nga na byona eka swa sayense. Nakambe, ematshan’weni yo vula leswaku swilo swo hlamarisa leswi nga kona eka ntumbuluko swi ve kona hi xiwelo, mina swin’we ni van’wasayense van’wana va nga ri vangani ha tivutisa hi ku, ‘Xana Xikwembu xi swi tumbuluxe njhani swilo leswi?’

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 9]

Mina swin’we ni van’wasayense van’wana va nga ri vangani ha tivutisa hi ku, ‘Xana Xikwembu xi swi tumbuluxe njhani swilo leswi?’