Xana Vukhongeri Hi Byona Byi Vangaka Madzolonga Ni Nyimpi?
EKU SUNGULENI ka lembe xidzana ra vu-18, Jonathan Swift mufundhisi tlhelo mutsari wa tibuku ta vukhongeri u te: “Ku ni vukhongeri byo tala lebyi endlaka leswaku hi vengana kambe a byi talanga lebyi khutazaka vanhu ku rhandzana.” Vanhu vo tala va vule leswaku vukhongeri byi vanga ku avana ku nga ri vun’we. Kambe a hi vanhu hinkwavo lava pfumelelanaka ni mhaka leyi.
Hi xikombiso, xiya leswi ntlawa wa valavisisi wu gimeteke hi ku swi vula eka Ndzawulo ya Dyondzo ya Ku Rhula eYunivhesiti ya Bradford eUnited Kingdom. Ntlawa lowu wu lerisiwe hi Nhlangano wa Vuhaxi wa le Britain leswaku wu nyikela nhlamulo leyi twalaka malunghana niloko vukhongeri byi kondletela ku rhula kumbe nyimpi.
Eka xiviko lexi kandziyisiweke valavisisi va te: “Endzhaku ko endla nkambisiso eka vukhongeri byo hambana-hambana, hi gimete hi leswaku eka malembe ya dzana lama hundzeke, tinyimpi leti a ti vangiwa hi vukhongeri a ti nga talanga. Ntlawa wa valavisisi wu hlamusela leswaku tinyimpi tin’wana leti “hakanyingi ku vulavuriwaka ha tona eka swihaxa-mahungu ni le tindhawini tin’wana i tinyimpi leti vangiwaka hi vukhongeri, kumbe tinyimpi leti vaka kona exikarhi ka vukhongeri lebyi nga twananiki, leti katsaka ku lweriwa ka tiko ra rikwavo, ku lweriwa ka ndhawu yo karhi etikweni kumbe ku lwela ntshunxeko.”
Hambiswiritano, vanhu vo tala va vula leswaku vafundhisi va amukele ni ku seketela hasahasa leyi a yi ri kona exikarhi ka masocha yo tala hi swiendlo swa vona kumbe hi ku pfumelela tinyimpi leswaku ti ya emahlweni, hilaha swi tshahiweke ha kona laha hansi:
● “Vukhongeri byi tikomba byi hoxa xandla eka madzolonga lama nga kona. . . . Eka malembe lama ha ku hundzuka, madzolonga ya vukhongeri ma hlasele Vakreste eUnited States, Mamoslem lama hlundzukeke, Mayuda lama nga eVuxa Xikarhi, Mahindu lama nga ni tihanyi Mamoslem lama nga eDzongeni wa Asia, vukhongeri bya le ndhawini yoleyo eAfrika ni le Indonesia. . . . Vanhu lava a va katseka emhakeni leyi a va titshege hi vukhongeri leswaku ku va byona byi nyikelaka nhlamuselo malunghana ni tipolotiki ni ku tlhela byi nyika mpfumelelo wo rihisela.”—Terror in the Mind of God—The Global Rise of Religious Violence.
● “Lexi hlamarisaka hileswaku matiko lama byi hisekelaka ngopfu vukhongeri bya wona hi wona lama vangaka mpfilumpfilu. . . . Vukhongeri a byi swi kotanga ku sivela vukhamba. . . . Swivangelo swa kona swi le rivaleni: Leswaku u kuma ndhawu leyi hlayisekeke yo tshama eka yona, papalata tindhawu leti nga ni vukhongeri byo tala.”—Holy Hatred.
● “Kereke ya Baptist yi tiviwa kahle hi tinyimpi ematshan’weni yo kondletela ku rhula. . . . Loko mahlonga ya le [Amerika] ma sungule nyimpi ni ku pfuxa ku avana exikarhi ka tikereke eka matiko ya lembe-xidzana ra vu-19, kereke ya Baptist ya le N’walungwini ni ya le Dzongeni ti seketele matshalatshala ya nyimpi tanihi nhlangano wo lulama ni ku anakanya leswaku Xikwembu xa va seketela. Nakambe kereke ya Babtist yi tiviwa hi matshalatshala ya yona yo lwela tiko ra rikwavo eka tinyimpi ta le Nghilandhi (1812), Mexico (1845), na Spain (1898), yi tlhela yi seketela swivangelo swimbirhi ‘swo endla leswaku vukhongeri byi va ni ntshuxeko wo tshikilela vanhu ni ku pfula tindhawu letintshwa to nyika vanhu mintirho.’ Mhaka a hi leswaku Baptist yi rhandza nyimpi ku tlula ku rhula, kambe hileswaku ematikweni yo tala loko ku va na nyimpi kereke ya Baptist yi hoxa xandla eka matshalatshala wolawo.”—Review and Expositor—A Baptist Theological Journal.
● “Xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku vukhongeri byi endla matshalatshala yo hlanganyela enyimpini byi sungule khale eka tinguva leti hundzeke naswona matiko ya misava yo hambana-hambana ni mindhavuko a ma hlanganyela enyimpini. Khale a swi tolovelekile leswaku loko vanhu va ya enyimpini va vula leswaku swikwembu swa va seketela.”—The Age of Wars of Religion, 1000-1650—An Encyclopedia of Global Warfare and Civilization.
● “Vafundhisi . . . va fanele va ti sola hikokwalaho ka leswi va tsandzekeke ku rhangela hi ndlela leyinene ni ku vekela valandzeri va vona xikombiso lexinene . . . . I ntiyiso leswaku vukhongeri hinkwabyo byi lava leswaku ku va ni ku rhula kambe a swi tshembisi loko vukhongeri byi ta swi kota ku fikelela xitshembiso xexo.”—Violence in God’s Name—Religion in an Age of Conflict.
Ematin’wini hinkwawo, vafundhisi va vukhongeri bya Vujagana (Khatoliki, Orthodox ni Maprotestente) va hambeta va veka vaprista ni vafundhisi leswaku va ta tiyisa masocha lama yaka enyimpini nileswaku va khongelela vanhu lava faka enyimpini hikwalaho ka madzolonga. Hikwalaho ka sweswo va seketela ku dlayiwa ka vanhu ni ku khongelela masocha hinkwawo lama yaka enyimpini.
Vanhu van’wana va nga ha vula leswaku vukhongeri a byi fanelanga byi soriwa hikwalaho ka tinyimpi teto. Kambe xivutiso hi leswaku, Xana vukhongeri byi humelerile eka matshalatshala ya byona yo endla leswaku vanhu va va ni ku rhula?
[Bokisi leri nga eka tluka 5]
Dok. Charles A. Eaton, Mufundhisi-nkulu wa Kereke ya Madison Avenue Baptist, tolo u endle xitiviso a ri exiluvelweni xa kereke yakwe leswaku yindlu ya kereke yi ta cinciwa yi va ndhawu yo tsarisela vanhu lava navelaka ku nghenela ntirho wa vusocha kumbe ku joyina mavuthu ya nyimpi.
“I un’wana wa vafundhisi va le dorobeni rero lava va chumayelaka hi timhaka ta nyimpi ekerekeni mixo wun’wana ni wun’wana hi Sonto naswona a a khutaza vanhu leswaku va kombisa ndlela leyi va rhandzaka tiko ra ka vona ha yona ni ku kombisa xidimokrati, hi ku seketela tiko ra rikwavo ri nga si ya enyimpini. Tikereke to tala a ti khavisiwe hi mijeko.”—“The New York Times,” April 16, 1917.