Xana Vukhongeri Byihi Na Byihi Byi Lulamile?

“Vumundzuku bya minkarhi ya hina bya chavisa. Hi lava vukhongeri, kambe ku hava laha hi nga xi kumaka kona Xikwembu lexi nga ta byi fanela.”—Lucian Blaga, muphati ni mutivi wa filosofi wa le Romania

“Vukhongeri ni vafundhisi i khale va ri van’wana va valala lavakulu va nhluvuko ni ntshunxeko, naswona kumbexana va ha ta tama va va vona hi nkarhi wo leha.”—Khristo Botev, muphati wa le Bulgaria

MINTSHAHO leyi landzelaka yi phofula swiphiqo leswi vanhu va timbilu letinene va tikumaka va ri eka swona. Endzeni swinene va ni torha ra vukhongeri, kambe Xikwembu xa xihundla lexi vafundhisi va dyondzisaka ha xona a hi Xikwembu lexi va nga xi twisisaka kumbe ku xi rhandza. Tlhandla-kambirhi, va xiye leswaku vafundhisi ni vugandzeri bya vona i vasiveri-nkulu va nhluvuko wa vanhu ni ntshunxeko. Ina, loko xilaveko xa vukhongeri xi ya xi xiyiwa, vanhu va timbilu letinene a va nge tihoxi eka vukhongeri byihi na byihi.

Mfungho Wa Nkoka

Vukhongeri byi ni xiphemu lexikulu eka mahanyelo ni matimu ya vanhu. The New Encyclopædia Britannica yi vula leswaku vukhongeri “i nchumu wa nkoka eka ntokoto wa vanhu, ndhavuko, ni matimu,” kutani ya engetela: “Vuthala bya langutelo ni mahanyelo ya vukhongeri byi kona eka swiphemu hinkwaswo swa vutomi bya vanhu.” Kambe matimu ma kombisa leswaku ku hava ni byin’we vukhongeri lebyikulu bya misava, lebyi veke nkateko eka vanhu.

Holobye-nkulu wa le India Jawaharlal Nehru u tshame a vula a ku: “Xivumbeko lexi vuriwaka vukhongeri, hambi ku ri vukhongeri lebyi hleriweke, aIndia ni kun’wana, xi hi endle leswaku hi chava.” Loko u anakanya hi tinyimpi leti nga lwiwa, ni vugevenga lebyi endliwaka hi vito ra vukhongeri, xana u nga kanetana na yena?

Eka lembe xidzana ra vu-18, Voltaire mutivi wa filosofi wa le Furwa, u kombise ku hambana loku tsakisaka. U tsarile: “U ri i vukhongeri lebyi endleke mintirho yo tala leyo biha. U fanele u ku i vukholwa-hava, vukholwa-hava lebyi fumaka misava ya hina leyi hlomulaka mbilu. Vukholwa-hava i nala lonkulu swinene wa vugandzeri lebyi tengeke lebyi hi byi kolotaka La-Nge-Henhla-Henhla.” Voltaire u lwisane ni rivengo ra vukhongeri ra siku ra yena, kambe u hlayise ripfumelo ra yena eka Xikwembu tanihi Mutumbuluxi wa vuako hinkwabyo. U ku vonile ku hambana exikarhi ka vukhongeri bya ntiyiso ni bya mavunwa.

Xilaveko Xo Hlawula

A hi hinkwavo lava pfumelelanaka na Voltaire. Van’wana va vula leswaku vukhongeri hinkwabyo byi lulamile; hikwalaho, a va xi voni xilaveko xo lavisisa vukhongeri bya ntiyiso. Vanhu vo tano va fanele ku yingisa xitsundzuxo lexi nga nyikiwa hi muprofeta Esaya, loyi a nga tsala a ku: “V̌a ni khombo la’v̌a v̌ulaka leŝaku ŝo biha ŝi sasekile, ni ŝo saseka leŝaku ŝi bihile, la’v̌a endlaka munyama e ku v̌onakala ni ku v̌onakala e munyama, ni la’v̌a v̌ulaka ŝo bav̌a leŝaku ŝa nanḍiha, ni ŝo nanḍiha leŝaku ŝa bav̌a!” (Esaya 5:20) Vukhongeri bya mavunwa byi endlela vanhu swo biha. Byi vange munyama hi tlhelo ra moya ni ku endla leswaku vanhu va timbilu letinene va byi venga.

Hikokwalaho, mphikamaneta a yi le xikarhi ka ku va la alaka vukona bya Xikwembu kumbe ku pfumela eka vukhongeri byihi na byihi. A hi sweswo ntsena. Loko munhu a xiya xilaveko xa ku gandzela Xikwembu, u fanele a lava vukhongeri bya ntiyiso. Hi laha mulavisisi Émile Poulat a swi vekaka kahle ha kona eka Le Grand Atlas des Religions (Atlilasi Leyikulu Ya Vukhongeri): “Swilo leswi [vukhongeri] byi swi dyondzisaka ni ku swi lava swi hambane-hambane swinene lerova swa nonon’hwa ku swi pfumela hinkwaswo.” Ku pfumelelana ni leswi, Encyclopædia Universalis (Universal Encyclopedia) ya le Furwa yi ri: “Loko lembe xidzana ra vu-21 ro tlhelela eka vukhongeri, . . . munhu u fanele a tiyiseka leswaku dyondzo yo kwetsima leyi a dyondzisiwaka yona i ntiyiso kumbe i mavunwa.”

Ndlela Yo Hlawula Vukhongeri Bya Ntiyiso

I yini lexi nga ta hi pfuna ku hlawula vukhongeri bya ntiyiso? Encyclopædia Universalis yi endla kahle loko yi kandziyisa nkoka wa ntiyiso. Vukhongeri lebyi dyondzisaka mavunwa a byi nge vi bya ntiyiso. Muprofeta lonkulu loyi a tshameke a hanya emisaveni u te: “Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.”—Yohane 4:24.

Muprofeta yoloye a a ri Yesu Kriste, naswona u vule ni leswaku: “Tivoneleni eka vadyondzisi va mavunwa va vukhongeri, lava taka ka n’wina va ambele tanihi tinyimpfu, kambe va ri mahlolwa ya makwanga. Va vonaka hi mihandzu ya vona. . . . Murhi wun’wana ni wun’wana lowunene wu tswala mihandzu leyinene, kambe murhi wo bola wu tswala mihandzu leyo biha.” (Matewu 7:15-17, Phillips) Loko va vona mihandzu leyo biha ya vukhongeri “lebyikulu” bya misava, ni mimpambukwa ni magandzelo lama nga kona, vanhu vo tala va timbilu letinene, va teka vukhongeri lebyi hinkwabyo byi ri ‘mirhi leyi boleke,’ ni leyi nga lulamangiki. Kambe va nga byi kuma njhani vukhongeri bya ntiyiso?

Swi le rivaleni leswaku a swi nge koteki ku dyondza vukhongeri bya magidigidi bya le ndzeni ni le handle ka Vujagana leswaku u hlawula vukhongeri. Hambi swi ri tano, loko—hi laha Yesu a vuleke ha kona—ho kongomisiwa hi ntiyiso ni mihandzu, hi nga swi kota ku vona vukhongeri bya ntiyiso.

Ntiyiso Ni Mihandzu

Yesu u boxe ntiyiso. Emhakeni leyi, i ntlawa wihi wa vapfumeri lowu alaka mavunwa ya vukhongeri lama sunguleke eka mintsheketo ya khale ni le ka tifilosofi ta Xigriki leti nga nghenelela eka vukhongeri byo tala? Mavunwa man’wana yo tano hi leswaku moya wa munhu a wu fi.a Dyondzo leyi yi tswale dyondzo ya ndzilo wa tihele leyi sandzaka Xikwembu.

Yesu nakambe u boxe mihandzu. Emhakeni leyi, xana wa byi tiva vukhongeri lebyi vumbeke xinakulobye xa xiviri xa misava hinkwayo laha mindzilakana ya rixaka, ririmi, ni vutiko yi herisiwaka hi rirhandzu ni ku twisisana? Xana wa byi tiva vukhongeri bya vanhu bya misava hinkwayo lebyi swirho swa byona swi hlawulaka ku xanisiwa ematshan’wini yo pfumelela van’watipolitiki kumbe varhangeri va vukhongeri leswaku va va hlohlotela ku venga vamakwavo va xinuna ni va xisati ni ku va dlaya hikwalaho ko hlohloteriwa ka vutiko kumbe vukhongeri? Vugandzeri lebyi alaka mavunwa yo tano ya vukhongeri ni ku humesa mihandzu yo tano, byi nyika vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku i bya ntiyiso, a swi tano ke?

Vukhongeri Bya Ntiyiso Byi Kona Namuntlha

Xana vukhongeri byo tano byi kona? Ina, byi kona. Kambe swi tive leswaku byona a hi byin’wana bya vukhongeri lebyikulu bya misava. Xana leswi swi fanele swi hi hlamarisa? E-e. Eka rungula ra yena leri tolovelekeke ra le Ntshaveni, Yesu u te: “Nghenani hi nyangwa leyo khuma, hikuva nyangwa leyi yisaka eku loveni yi ahlamile, ni ndlela leyi yaka kona, yi anamile, kutani lava nghenaka hi yona va tele. Kasi nyangwa leyi yisaka evutomini yi khumile swinene, ni ndlela leyi yaka kona yi larile, kutani lava va yi kumaka a va talanga.”—Matewu 7:13, 14.

Kutani ke, byi nga kumiwa kwihi vukhongeri bya ntiyiso? Hi ku titsongahata ni ku tshembeka, hi fanele hi vula leswaku Timbhoni ta Yehova i vanhu va misava hinkwayo lava fambaka hi ‘gondzo ro khuma ni lero lala.’ I ntiyiso, vukhongeri lebyikulu byi sandza Timbhoni ta Yehova hi ku ti vitana mpambukwa. Kambe sweswo hi leswi varhangeri va vukhongeri lava gwineheke va lembe xidzana ro sungula C.E. va swi vuleke eka Vakriste vo sungula.—Mintirho 24:1-14.

Ha yini Timbhoni ta Yehova ti tiyiseka leswaku ti na vukhongeri bya ntiyiso? Phela, va endla vumakwavo bya misava hinkwayo lebyi fikelelaka matiko yo tlula 200 ni lebyi hlulaka xihlawuhlawu xa vutiko, rixaka, ririmi, ni swiyimo swa vanhu. Naswona va ala ku pfumela tidyondzo—hambi ti ri ta khale—leti handle ko kanakana ti kanetanaka ni leswi Bibele yi swi vulaka. Kambe swi tise ku yini leswaku va va eka xiyimo xexo lexi tsakisaka? Naswona ku va ni vukhongeri bya ntiyiso swi katsa yini? Leswi ni swivutiso swin’wana swa vukhongeri swi ta hlamuseriwa eka swihloko swimbirhi leswi nga ta landzela.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Tinyimpi ta nkutsulo a a ti ri xiphemu xa mihandzu yo biha ya vukhongeri bya mavunwa

[Xihlovo Xa Kona]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Vukhongeri bya ntiyiso byi veka mihandzu leyinene