Xana Vukhongeri Bya Laveka Hakunene?

XANA vukhongeri i bya nkoka eka wena? Kumbe, xana u xirho xa ntlawa wo karhi wa vukhongeri kumbe xa kereke? Loko swi ri tano, u fana ni vanhu lava a va ri kona hi va-1844, lembe leri Karl Marx, mutivi wa filosofi wa le Jarimani a nga tsala ha rona a ku: “Vukhongeri . . . i xirivatisi xa vanhu.” Hi masiku wolawo vanhu vo tala a va ya ekerekeni naswona vukhongeri a byi ri ni nkucetelo wa matimba eka vanhu va swiyimo hinkwaswo. Namuntlha, sweswo swi cincile swinene, naswona vukhongeri byi ni ndhawu yitsongo kumbe byi hava xiphemu eka vutomi bya vanhu va madzana ya timiliyoni. Loko u ya ekerekeni, kumbexana u wun’wana wa nhlayo yitsongo ya lava yaka endhawini ya ka n’wina.

I yini lexi nga vanga ku cinca loku? Hi xikombiso, Karl Marx u sungule filosofi leyi lwisanaka ni vukhongeri leyi nga va ni nkucetelo lowukulu. Handle ko kanakana, Marx u vone onge vukhongeri i xihinga eka nhluvuko wa vanhu. U vule leswaku swilaveko swa vanhu swi nga enerisiwa hi ku hlongorisa swilo leswi vonakaka, yi nga filosofi leyi lwisanaka ni Xikwembu kumbe ni vukhongeri bya ndhavuko. Leswi swi n’wi endle a vula leswaku: “Loko vanhu va lava ntsako, xo sungula va fanele va herisa vukhongeri.”

Filosofi ya Marx yo hlongorisa swilo leswi vonakaka yi yisiwe emahlweni hi musoxalisi wa le Jarimani Friedrich Engels ni murhangeri wa le Russia wa Mukhomanisi Vladimir Lenin. Yi tiviwe tanihi Vumarx ni Vulenin. Ku ta fikela sweswinyana, vanhu vo tlula n’we-xa-nharhu va hanye ehansi ka mimfumo yo hambana-hambana ya politiki leyi hi mpimo wo karhi yi landzeleleke filosofi leyi ya leswaku Xikwembu a xi kona. Vavanuna ni vavasati vo tala va ha yi landzelela.

Ku Kula Ka Ku Papalata Vukhongeri

Kambe ku hangalaka ka filosofi ya Vukhomunisi a hi swona ntsena leswi nga tsanisa vukhongeri eka vanhu. Nhluvuko hi tlhelo ra swa sayense nawona wu ve ni xiphemu. Hi xikombiso, ku hangalaka ka mianakanyo ya hundzuluko ku endle leswaku vanhu vo tala va kanakana vukona bya Muvumbi. Naswona a a ku ri ni swivangelo swin’wana.

Encyclopædia Britannica yi vulavula hi “ku tshuburiwa ka tinhlamuselo ta sayense ta swilo leswi khale a ku vuriwa leswaku swi endliwe hi matimba lama tlulaka ya munhu” ni ku “herisiwa ka nkucetelo wa vukhongeri lebyi hlanganeke, eka tindzawulo to tanihi ta vutshunguri, dyondzo ni ta vumpfampfarhuti.” Magoza yo tanihi hi lawa ma kurise ku papalata vukhongeri. Xana ku papalata vukhongeri i yini? Swi hlamuseriwa tanihi “langutelo ra vutomi . . . leri sekeriweke eka miehleketo ya leswaku vukhongeri ni swifundzo swa vukhongeri swi fanele swi honisiwa kumbe swi tshikiwa hi vomu.” Ku papalata vukhongeri ku kulu eka matiko ya Vukhomunisi ni lama ya nga riki ya Vukhomunisi.

Kambe ku papalatiwa ka vukhongeri ni Vumarx ni Vulenin a hi swona ntsena leswi tsaniseke nkucetelo wa vukhongeri. Tikereke ta Vujagana ta katseka eka xisolo lexi. Ha yini? Hikuva hi madzana ya malembe ti tirhise matimba ya tona hi ndlela yo biha. Naswona ti dyondzise tidyondzo leti nga riki kona ematsalweni ni tifilosofi ta vanhu ematshan’wini ya dyondzisa Bibele. Hikwalaho, vo tala eka mintlhambi ya tona, a a va tsanisiwile swinene emoyeni, lerova a a va nga ta swi kota ku lwisana ni mianakanyo ya ku papalatiwa ka vukhongeri.

Ku ya emahlweni, tikereke hi toxe hi xitalo ti hetelele ti ku pfumelerile ku papalatiwa ka vukhongeri. Eka lembe xidzana ra vu-19 vadyondzi va vukhongeri va Vujagana va sungule vuxopaxopi lebyikulu lebyi tsaniseke ku amukeriwa ka Bibele tanihi rito leri huhuteriweke hi Xikwembu. Tikereke, ku katsa ni ya Rhoma Khatoliki ti amukele mianakanyo ya hundzuluko. Ina, a a ta ha vula leswaku ti pfumela eka ntumbuluko. Kambe ti pfumela leswaku miri wa munhu swi nga ha endleka wu lo tiendlekela, loko moya-xiviri wu lo tumbuluxiwa hi Xikwembu. Exikarhi ka va-1960, Vuprotestente byi te ni dyondzo ya ntivo-vukwembu leyi a yi vulavula hi “ku fa ka Xikwembu.” Vafundhisi vo tala va Protestente va pfumelele hanyelo ro hlongorisa swilo leswi vonakaka. Va seketele rimbewu ra le mahlweni ka vukati ni vusodoma. Vafundhisi van’wana va Khatoliki, va sungule ntivo-vukwembu wa ntshunxeko, hi ku hlanganisa Vukhatoliki ni mindzhundzhunuko ya Vumarx.

Vuyelo Bya Ku Papalata Vukhongeri

Xisweswo, ku papalata vukhongeri swi tinyike matimba, ngopfu-ngopfu hi va-1960 ku fikela exikarhi ka va-1970. Kambe swilo swi tlhele swi hundzuka. Vukhongeri byi tikombe byi hlakarhela kambe a swi vanga tano, ngopfu-ngopfu, tikereke letikulu. Misava hinkwayo, eku heleni ka va-1970 na va-1980 yi tokote ku andza ka mintlawa leyintshwa ya vukhongeri.

Ha yini ku tlhele ku andza vukhongeri? Mutivi wa ntshamisano wa vanhu wa le Furwa, Gilles Kepel u vule leswaku “vanhu lava nga riki vafundhisi . . . va vula leswaku nhluvuko wa misava wu va nghenise ekhombyeni ni leswaku hi ku seketela ntshunxeko wa vona eka Xikwembu, vanhu va tshovela leswi va nga swi byala hi ku tikurisa ni vuhava bya vona, ku nga mahanyelo yo biha, ku dlaya vukati, AIDS, ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha, [ni] ku tidlaya.”

Vuyelo bya ku papalata vukhongeri byi tinyike matimba lamantshwa ku sukela eku hohlokeni ka sweswinyana ka Vumarx ni Vulenin. Eka vanhu vo tala filosofi leyi ya leswaku Xikwembu a xi kona yi ve vukhongeri lebyi nga bya ntiyiso. Sweswi, anakanya ndlela leyi lava vekeke ntshembo wa vona eka byona va pfilunganekeke ha yona! Washington Post leyi humaka le Moscow yi tshahe khale ka rhektara wa Ntlawa wa Xikolo xa le Henhla xa Vukhomunisi loyi a nga te: “Tiko a ri hanyi hi ikhonomi ni milawu ya rona ntsena, kambe na hi mintsheketo ya rona ni vakokwa wa rona. I swilo leswi vavisaka swinene eka vanhu vahi na vahi ku kuma leswaku mintsheketo ya vona leyikulu a yi seketeriwanga entiyisweni kambe yi seketeriwe eka mavunwa ni mijamujamu. Kambe leswi hi leswi hi swi tokotaka emhakeni ya Lenin ni ndzhundzhunuko.”

Loko a vulavula hi tiko ra Vukhomunisi ni ra vukhepitalisi, Edgar Morin mutivi wa ntshamisano ni wa filosofi wa le Furwa u pfumerile: “A hi vonanga ku hohloka ka vumundzuku lebyi vangamaka ntsena lebyi a byi ri emahlweni ka lava nga hava swa vona, kambe hi vone ni ku hohloka ka nhluvuko lowu tiendlekelaka ni lowu tolovelekeke wa vanhu va tiko, laha sayense, vutlhari, ni xidimokrati a a swi fanele swi endla nhluvuko hi ku olova. . . . Sweswi, ku hava xitiyisekiso xa nhluvuko. Vumundzuku lebyi a hi byi languterile byi hohlokile.” Yi tano mintlhaveko leyi vavisaka ya lava vekaka ntshembo wa vona eka matshalatshala ya vanhu yo endla misava yo antswa handle ka Xikwembu.

Ku Tsakela Vukhongeri Loku Pfuxetiweke

Mpfilungano lowu wa misava hinkwayo wu endla leswaku vanhu vo tala lavanene va xiya xilaveko xa moya evuton’wini bya vona. Va vona xilaveko xa vukhongeri. Kambe a va aneriseki hi tikereke letikulu, naswona van’wana va kanakana hi tikereke letintshwa—ku katsa ni vukhongeri byo tshungula, mintlawa ya mahlori, mimpambukwa ya xihundla, ni mintlawa ya lava gandzelaka Sathana. Vukhongeri bya nomu na byona bya andza. Ina, vukhongeri bya hlakarhela hi ndlela yo karhi. Kambe xana ku tlhelela evukhongerini ku va lulamerile vanhu? Xana hakunene vukhongeri byin’wana na byin’wana bya swi anerisa swilaveko swa moya swa vanhu?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

“Vukhongeri i vuchavelo bya swivumbiwa leswi tshikileriwaka, n’wangulo ehenhleni ka misava ya tihanyi, ni ku vilela ehenhleni ka swiyimo swo biha. I xirivatisi xa vanhu”

[Xihlovo Xa Kona]

Photo: New York Times, Berlin—33 225 115

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Vladmir Lenin (laha henhla) na Karl Marx va vone vukhongeri byi ri xihinga eka nhluvuko wa vanhu

[Xihlovo Xa Kona]

Musée d’Histoire Contemperaine—BDIC (Universitiés de Paris)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Dyondzo ya Vumarx ni ya Vulenin a a yi endle timiliyoni ta vanhu ti langutela leswikulu swinene

[Xihlovo Xa Kona]

Musée d’Histoire Contemperaine—BDIC (Universitiés de Paris)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 2]

Cover photo: Garo Nalbandian