Ha Yini U Fanele U Hlayisa Mali eMatshan’wini Yo Yi Tirhisa?

VANHU vo tala va vula leswaku “ku hlayisa mali a swi tsakisi. Kambe ku xava swiambalo, swilo swa elektroniki ni swin’wana, swa tsakisa.”

Ku nga khathariseki leswaku xiyimo xa ikhonomi lexi nga kona emisaveni hinkwayo xa ku khumba kumbe e-e, u nga vuyeriwa hi ku kambisisa tindlela leti u nga yi hlayisaka ha yona mali ya wena ni ku yi tirhisa hi vutlhari. Xiya xitsundzuxo lexi humaka exihlobyeni lexi tshembekaka lexi se xi nga ni malembe-xidzana xi ri karhi xi pfuna vanhu va timiliyoni leswaku va langutana ni swilaveko swa vona swa timali.

Swivuriso Swinharhu Swa Vutlhari Swa Khale

Yesu wa Munazareta u vulavule hi nawu wa nkoka lowu khumbaka timali eka xin’wana xa swifaniso swakwe. Eka xona, n’wini u byele nandza wakwe a ku: “A wu fanele u vekise mali ya mina ya silivhere eka vabindzurisi, kutani loko ndzi fika a ndzi ta va ndzi kume leswi nga swa mina swi ri ni ntswalo.” (Matewu 25:27) Leswi Yesu a swi vuleke hi nkarhi wolowo i swa nkoka swinene namuntlha. A hi kambisiseni leswaku ha yini.

Sweswinyana ematikweni man’wana, ntswalo lowu vanhu va wu kumaka endzhaku ka malembe ya khume wu tlula wa mali leyi va yi vekeke. Hambileswi namuntlha ti nga talangiki tibangi leti nga ni ntswalo wo tano naswona ntswalo wa kona wu nga viki hilaha vanhu lava vekeke timali a va ehleketa hakona, i swa nkoka ku hlayisa mali leyi u nga ta yi tirhisela swiyimo leswi nga languteriwangiki.

Bibele yi kandziyisa yinhla yoleyo loko yi ku: “Vutlhari i xisirhelelo ku fana nileswi mali yi nga xisirhelelo.” (Eklesiasta 7:12) Kambe mali a yi nge ku sirheleli loko u nga yi hlayisi. Bibele yi khutaza yi ku: “Un’wana ni un’wana wa n’wina a a veke swo karhi etlhelo . . . a swi hlayisa.”—1 Vakorinto 16:2.

Ndlela Yo Hlayisa Mali

Xo sungula, loko u nga si xava nchumu wo karhi lowu durhaka, kambisisa loko hakunene swi fanerile ku wu xava.

Xa vumbirhi, loko u lava ku xava nchumu wo karhi, wu xave hi nkarhi lowu nxavo wa wona wu hungutiweke kumbe u xava lowu tirhisiweke kambe wa ha riki exiyin’weni lexinene. Espen na Janne, vatswari lava tshamaka eNorway, a va lava ku xavela Daniel n’wana wa vona wa mufana pureme. Va xave leyi tirhisiweke kambe ya ha riki exiyin’weni lexinene naswona va yi xave hi mali ya le hansi. Espen u ri: “Loko Daniel a kula ndza tiyiseka leswaku hi ta yi xavisa.” Kambe u tlhele a ku: “Ku lava swilo leswi tirhisiweke le swa ha riki exiyin’weni lexinene swi teka nkarhi wo tala.”a

Xa vunharhu, u nga vi ni magugu; teka nkarhi wa wena. Loko u vona leswaku nchumu wolowo wa wu lava, u nga ha rhanga u ya wu kamba laha nxavo wa wona wu nga ehansi kumbe eka switolo leswi xavisaka swilo leswi tirhisiweke. Nakambe u nga hlayisa mali loko u nga xavi swilo leswi nga ni mavito. Ematshan’wini yo xavela vana va wena swiambalo swa fexeni eka switolo leswi durhaka, u nga ha va xavela leswi tirhisiweke le swa ha riki exiyin’weni lexinene.

Hilaha ku fanaka, manana la sungulaka ku va ni n’wana a nga hlawula ku tirhisa malerhi lama hlantswiwaka. Buku leyi tsariweke hi Denise Chambers, leyi nge Budgeting—Personal Spending and Money Management a Key to Weathering the Storm yi ri: “Malerhi lama tirhisiwaka kan’we ma nga ku dyela 2 000 wa tidolara [R13 500] kumbe ku tlula hi malembe mambirhi. Kambe lama hlantswiwaka . . . ma nga ku dyela tidolara ta 300 ku ya eka 500 [R2 000 ku ya eka 3 500] emalembeni wolawo mambirhi.” U tlhele a ku: “Malerhi lama hlantswiwaka ya manguva lawa swa olova ku ma tirhisa naswona ma ku pfuna leswaku u hlayisa mbango.”

Xa vumune, tsundzuka leswaku ku xava swakudya kutani u ti swekela swona ekaya a swi durhi ngopfu ku fana ni ku xava leswi se swi swekiweke. Loko u ri ni vana lava nghenaka xikolo, ha yini u nga va dyondzisi ku tiendlela swakudya leswi va nga ta swi dya exikolweni, ku ri ni ku va nyika mali leswaku va xava swakudya. Ematshan’weni yo xava swakunwa leswi durhaka, nwana mati. Mati i ya nkoka eka rihanyo ra wena naswona a ma durhi.

Eminkarhini leyi nga hundza vanhu a va tiendlela swirhapa swa matsavu. Xana wa swi ehleketa ku tibyalela matsavu ya wena? Vanhu vo tala ku katsa ni lava tshamaka etifuletini kumbe etindlwini leti tolovelekeke va na swona swirhapa swa matsavu. Swi nga ku hlamarisa swakudya leswi munhu a swi kumaka eka misava leyi nga nyawuriki!

Hi leti tinhla tin’wana ta nkoka: Loko u lava ku va ni selfoni, xana u nga yi tirhisela swiyimo swa xihatla ntsena kutani u hakela mali leyi u nga ta yi tirhisa ka ha ri emahlweni? Loko u ri ni muchini wo omisa swiambalo, xana u nga wisanyana ku wu tirhisa? Kumbexana u nga aneka swin’wana swa swiambalo swa wena kumbe minkarhi yin’wana hinkwaswo edarateni. Kumbexana u nga tlhela u hunguta ni ndlela leyi u swi tirhisaka ha yona swilo swo tanihi hitara ni swilo swo berisa moya. Loko u nga si tirhisa swilo swo tanihi leswi, tivutise, ‘Xana hakunene maxelo ma ndzi boha leswaku ndzi swi tirhisa?’ U nga ha vulavula ni van’wana leswaku u tiva leswi va swi endlaka leswaku va nga ri tirhisi ngopfu gezi.

Swa pfuna ku pfula akhawunti yo hlayisa mali. Hilton la nga mutirhi wa ku tirhandzela eAfrika Dzonga u ri: “A hi vutlhari ku veka swilo hinkwaswo swa wena swa risima endhawini yin’we. Minkarhi yin’wana tibangi ni tindhawu to lombisa timali swi nga wa hikwalaho ka swiyimo swo karhi. Hi tshame hi langutana ni xiyimo xolexo.” Kutani hi vutlhari hlawula bangi leyi mfumo wu nga yi pfunaka loko yo tshuka yi wa.

Ndlela Yo Huma eSwikweletini

Xo sungula, ringeta ku hakela mali yo tala ku tlula leyi a wu fanele u yi hakela eka khadi ra xikweleti ni le ka xikweleti xin’wana ni xin’wana.

Xa vumbirhi, sungula hi ku hakela swikweleti leswi vaka ni ntswalo wo tala.

Xa vunharhu, lawula ndlela leyi u yi tirhisaka ha yona mali. Ku endla tano i swa nkoka swinene.

Xana u munhu la yengiwa hi swinavetisi? Danny wa le Sweden la nga ni ndyangu wa pfumela leswaku u tshame a yengiwa. A a ri ni bindzu ra kahle kambe u boheke ku ri xavisa leswaku a hakela swikweleti swa yena. Mhaka leyi yi n’wi dyondzise swo karhi naswona sweswi se u yi tirhisa hi vutlhari mali. U nyika xitsundzuxo lexi: “Tivonele eka makwanga. Eneriseka hi leswi u nga na swona.”

Xikweleti Lexi Faneleke

A hi vangani vanhu lava nga kotaka ku xava yindlu kumbe fulete handle ka xikweleti. Kutani vanhu vo tala va lomba mali ebangi leswaku va xava yindlu. Naswona mali leyi va yi hakelaka bangi n’hweti yin’wana ni yin’wana yi nga tekiwa tanihi rhente ya yindlu. Endzhaku ka loko se va hetile ku yi hakela, yindlu yi va ya vona.

Vanhu vo tala va vona swi pfuna ku lomba mali leswaku va xava movha lowu nga dyiki ngopfu petirolo. Loko va hakela mali yoleyo hi ku hatlisa, movha wu va wa vona naswona swi fana niloko va hlayise mali.b Van’wana va vone ku ri vutlhari ku xava movha lowu tirhisiweke kambe wa hi riki exiyin’weni lexinene naswona wu nga si fambaka tikhilomitara to tala. Van’wana va hlayisa mali hi ku tirhisa xo famba xa mani na mani kumbe hi ku tirhisa xikanyakanya.

Ku nga khathariseki leswaku ku endleka yini, ringanisela eka leswi u swi xavaka naswona u endla swiboho hi vutlhari. Ku tirhisa mali hi vusopfa swi nga ku godzombela naswona swi nga ku vangela gome. Kutani tikarhatele ku tirhisa mali hi vutlhari naswona leswi swi ta ku pfuna leswaku u tsaka hilaha ku nga heriki.

Ku engetela kwalaho, leswaku u tshama u tsakile loko u hlayisa mali, u fanele u tiva ndlela yo tirhisa mali ya wena. Xihloko lexi landzelaka xi ta bula hi mhaka yoleyo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

TINDLELA TO HLAYISA MALI

Lava swilo leswi nxavo wa swona wu hungutiweke

Xava swiambalo swo leswi nga durhiki kumbe eswitolo leswi xavisaka swilo leswi tirhisiweke

Dyondzisa vana va wena ku tiendlela swakudya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

U nga hunguta mali ya swakudya hi ku tiendlela xirhapa xa matsavu. Hlayisa mali hi ku aneka swiambalo ehandle