Xana Swi Lulamile Ku Kopela Leswaku U Pasela Ehenhla?

XANA u xichudeni? Loko swi ri tano, swi nga ha endleka u tiva swichudeni-kuloni leswi kopelaka etlilasini leswaku swi pasela ehenhla. Hakunene, xiphiqo xa ku kopela xi tele emisaveni hinkwayo. Hi 2008, nhlangano wa Josephson Institute wu vutise swichudeni leswi lavaka ku ringana 30 000 swa le swikolweni swa le henhla eUnited States naswona swichudeni leswi endlaka 64 wa tiphesente swi pfumerile leswaku swi koperile eka xikambelo hi lembe rero. Hambiswiritano, van’wana va ringanyeta leswaku nhlayo ya xiviri ya swichudeni leswi kopelaka yi hundza 75 wa tiphesente.

Ni le Yuropa, ku kopela swi hundzuke xiphiqo lexikulu swinene, ngopfu-ngopfu ku teka ntirho wa swichudeni swin’wana u wu endla wa wena. Xihloko xin’wana lexi kandziyisiweke eka magazini wa Digithum xi te: “Ti-website leti xavisaka switsalwana swa swichudeni ni matsalwa yo leha lama tsariwaka hi swichudeni leswi endleke master digri ni doctorate digri lawa swichudeni swin’wana swi ma tekaka swi ma endla ntirho lowu swi titsaleleke wona, se i xiphiqo lexintshwa lexi vilerisaka vanhu swinene.”

Ha yini ku kopela ku hundzuke xiphiqo lexikulu swonghasi? Xana swichudeni leswi kopelaka swa vuyeriwa hakunene? Xana ku tshembeka i goza lerinene hambileswi sweswo swi nga endlaka leswaku u feyila swikambelo?

Ha Yini Ku Kopela Ku Tele Swonghasi?

Ku hohloka ka mahanyelo. Magazini wa American School Board Journal wu te: “Vadyondzisi vo tala va vula leswaku ku andza ka ku kopela ku vangiwa hileswi vanhu namuntlha va nga ha riki na mahanyelo naswona va nga ni vutianakanyi swinene.” Loko xichudeni xin’wana xi vulavula hi swichudeni swa le xikolweni xa xona xa le henhla lexi pfunaka swichudeni ku fanelekela ku nghena etiyunivhesiti, xi te: “Hinkwerhu . . . a hi kopela; a hi lava ku pasela ehenhla leswaku hi kota ku nghena eswikolweni swa xiyimo xa le henhla. A hi ri swichudeni leswinene, leswi nga ni mahanyelo; a hi nga fani ni vanhu lava nga tshembekangiki . . . Nchumu lowu a hi wu lava ntsena a ku ri ku nghena etiyunivhesiti ta xiyimo xa le henhla.” Hambi ku ri vatswari van’wana va ehleketa hi ndlela leyi fanaka. Leswi va lavaka leswaku vana va vona va pasela ehenhla, va va tshika leswaku va kopela kumbe a va na mhaka ni ku kopela ka vona, xisweswo va endla leswaku mahanyelo ya vana va vona ma hohloka swinene.

Ntshikilelo wo lava ku pasa. Donald McCabe, musunguri wa nhlangano wa International Center for Academic Integrity, u vula leswaku swichudeni leswi kopelaka swi pfumela leswaku ku tshembeka a swi swi vuyerisi hi nchumu loko swi tipimanisa ni swichudeni swin’wana leswi kopelaka swi tlhela swi nga kumiwi.

Ku pfuniwa hi thekinoloji. Switirhisiwa swa thekinoloji swa manguva lawa swi endla leswaku swichudeni swi kopela hi ku olova swi tirhisa tindlela leti rharhanganeke swinene. Swi nga kopa maphepha ya swikambelo ni tinhlamulo ta ntirho wa swona wa le kaya eka Internet kutani swi rhumela swichudeni swin’wana. Hi ntolovelo, nhlayo ya swichudeni leswi kumiwaka i yitsongo swinene lerova sweswo swi hlohlotela swichudeni swin’wana leswaku na swona swi kopela.

Nkucetelo wa swikombiso swo biha. Ku kopela swi tinyike matimba hambi ku ri exikarhi ka vanhu lavakulu eka tikhampani letikulu ta swa mabindzu, eka tipolitiki ni le ka mintlango naswona minkarhi yo tala vatswari va endla vukungundzwana ni le kaya loko va tata maphepha ya xibalo xa muholo kumbe loko va koxa mali ya ndzindza-khombo. David Callahan, mutsari wa buku leyi nge The Cheating Culture u ri: “Loko vanhu lava nga eswikhundlheni swa vulawuri kumbe lava nga swikombiso leswinene va kopela, ndzi ehleketa leswaku sweswo swi rhumela rungula eka vantshwa ra leswaku ku kopela swi lulamile.” Kambe, xana swi tano hakunene? Xana ku kopela a swi hoxanga hileswi swichudeni swi lavaka ku pasela ehenhla?

Ha Yini U Nga Fanelanga U Kopela?

Tivutise xivutiso lexi, ‘Hi xihi xikongomelo xa dyondzo leyinene?’ Xana a hi ku pfuna swichudeni leswaku swi kota ku byarha vutihlamuleri byo tala bya vutomi, byo tanihi ku kambisisa swiphiqo leswi nga kona entirhweni ivi swi swi tlhantlha? Swichudeni leswi ngheniwaka hi mukhuva wo kopela swi nga ha tsandzeka ku dyondza vutshila byebyo bya nkoka. Xisweswo, swichudeni leswi toloveleke ku kopela swa tixisa naswona swi nga ha onhakeriwa hi swo tala mundzuku.

Ku tlula kwalaho, Callahan u ri: “Vanhu lava hlawulaka ndlela yo olova yo balekela swiphiqo loko va ha ri vatsongo, yo tanihi ku kopela exikolweni—va nga ha kopela ni le ntirhweni.” Hi ndlela yo fanekisela, vanhu vo tano va fana ni xiambalo xo chipa lexi rhungeriweke vito ra xiambalo xo durha kumbe wachi yo chipa ya le vokweni leyi tsariweke vito ra wachi yo durha, leyi langutekaka yi ri ya xiviri kambe yi ku famba ka nkarhi yi nga ta ku khomisa tingana.

Vanhu lava kopelaka va nga ha tlhela va va ekhombyeni ro kumiwa kutani va tshovela leswi va swi byaleke. Vuyelo byin’wana byo vava ku nga ha va ku khomisiwa tingana. Kambe ku kopela ku nga ha tlhela ku endla leswaku va hlongoriwa exikolweni hambi ku ri ku xupuriwa hi ndlela yo vava swinene. Bibele ya hi lemukisa: “Xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, u ta tlhela a tshovela xona.” (Vagalatiya 6:7) Hambiswiritano, ku chava ku kumiwa a ku fanelanga ku va xona xivangelo-nkulu lexi susumetelaka vanhu leswaku va tshembeka. Ku ni swivangelo swin’wana leswikulu.

Ku Tshembeka I Ka Nkoka Leswaku Munhu A Humelela

Vantshwa vo tlhariha va tikarhatela ku hlakulela timfanelo leti nga ta va pfuna evuton’wini bya vona hinkwabyo, ku nga ri ku humelela ntsena exikolweni. Hikwalaho, va tirha hi matimba exikolweni naswona va tikarhatela ku hlakulela timfanelo leti endlaka leswaku va tixixima, naswona sweswo swi ta endla leswaku va xiximiwa hi vathori va vona loko se va tirha ni ku va tisela ntsako lowukulu.

Timfanelo teto ti nga kumeka eBibeleni naswona vantshwa lava hanyaka hi tona va vuyeriwa. Hilaha 2 Timotiya 3:16, 17 yi vulaka hakona, va “hlomisiwa hi ku helela eka ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.” Jorge, xichudeni lexi nga eka ntangha nkombo, u ri: “Vana lava ndzi nghenaka na vona etlilasini va kopela hikuva va lava ku pasela ehenhla handle ko endla matshalatshala. Kambe mina ndzi lava ku tsakisa Xikwembu. Eka Swivuriso 14:2, Bibele yi vula leswaku ‘loyi a fambaka hi vululami byakwe u chava Yehovha, kambe loyi a hombolokeke etindleleni takwe wa N’wi nyumisa.’ Ndza swi tiva leswaku ku hava lexi hi nga xi tumbetelaka Xikwembu. Hikokwalaho, a ndzi kopeli naswona a ndzi va pfuni van’wana leswaku va kopela.”

Swichudeni leswi tikarhatelaka ku hanya hi ku pfumelelana ni milawu ya Bibele swi nga ha va swi pasela ehenhla kumbe swi nga paseli ehenhla. Kambe swi tlharihe ngopfu hikuva swi tiakela masungulo lama tiyeke swinene lama nga ta endla leswaku swi humelela evuton’wini minkarhi hinkwayo. (Pisalema 1:1-3; Matewu 7:24, 25) Nakambe nchumu wa nkoka swinene hileswaku swi nga tiyiseka leswaku Muvumbi wa swona u ta swi katekisa ni ku swi seketela.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

MILAWU LEYI U FANELEKE U EHLEKETISISA HA YONA

● “Nomu wa ntiyiso wu ta simekiwa wu tiya hi masiku, kambe ririmi ra mavunwa a ri nge tlhaveriwi hi dyambu.”—Swivuriso 12:19.

● “Munhu wa swiendlo swo tshembeka u ta kuma mikateko yo tala.”—Swivuriso 28:20.

● “Xikwembu xa ntiyiso xi ta tisa ntirho wa muxaka wun’wana ni wun’wana eku avanyisiweni malunghana ni nchumu wun’wana ni wun’wana lowu fihliweke, hambi wu ri wunene kumbe wu ri wo biha.”—Eklesiasta 12:14.

● “Hi [navela] ku tikhoma hi ku tshembeka eka swilo hinkwaswo.”—Vaheveru 13:18.

[Xifaniso lexi nga eka matluka 26, 27]

Switirhisiwa swa thekinoloji swa manguva lawa swi endla leswaku swichudeni swi kopela hi ku olova swi tirhisa tindlela leti rharhanganeke swinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Swichudeni leswi kopelaka swi fana ni wachi yo chipa ya le vokweni, leyi tsariweke vito ra wachi yo durha, leyi vonakaka yi ri yinene ntsena