XANA MISAVA YI TA PONA?

MATI YO TENGA

A hi nga ta swi kota ku hanya emisaveni handle ka mati, ngopfungopfu lama baseke. Eka swilo hinkwaswo leswi nga kona laha misaveni mati hi wona yo tala ngopfu. Vanhu ni swiharhi va kuma mati yo nwa emilambyeni, emadan’wini ni le ka mati la ma nga ehansi ni ku tlhela va kota ku cheleta swimilana ha wona.

Leswi Endlaka Hi Nga Vi Na Mati Yo Basa Lama Eneleke

Xiphemu lexikulu xa misava xi rhendzeriwe hi mati. Hi ku ya hi Nhlangano Wa World Meteorological ko va “0,5 wa tiphesente ntsena emisaveni ta mati lama tirhisekaka naswona ma tengeke.” Hambileswi mati lama baseke ma nga matsongo kambe ma hi pfuna leswaku hi hanya, yo tala ya wona ma thyakisiwile naswona swa tika ku ma kuma, leswi swi endla leswaku ku va ni xilaveko lexikulu xa mati ni ku tlhela swi kavanyeta ni maxelo. Vativi va vhumbha leswaku ku nga si hela malembe ya 30, vanhu vo ringana ntlhanu wa tibiliyoni swi ta va tikela ku kuma mati yo tenga lama eneleke.

Misava Yi Endleriwe Ku Tshama Hi Masiku

Misava yi endliwe hi ndlela leyi tiyisekisaka leswaku ku tshama ku ri ni mati lama eneleke. Misava, swivumbiwa leswi hanyaka ematini na dyambu swa tirhisana leswaku mati ya hina ma tshama ma basile. Xiya vumbhoni lebyi kombisaka leswaku misava ya hina yi endleriwe ku tshama hi masiku.

Misava yi pfuna ku susa swilo leswi thyakisaka mati. Eka tindhawu leti nga ni mati, swimilana swin’wana swi kota ku susa nitrogen, phosphorus na tikhemikhali.
Van’wasayense va dyondze ndlela leyi ntumbuluko wu hlayisaka mati hayona leswaku ma tshama ma basile. Mati lama khulukaka ma endla leswaku swilo leswi ma thyakisaka swi nga ha vi na matimba ivi tibaktheriya ti ma basisa.
Swiharhi swa le matini leswi vuriwaka ti-clams na ti-mussels swi susa tikhemikhali leti thyakisaka mati hi xinkarhana, ku tlula ndlela leyi swimilana leswi basisaka mati swi endlaka hayona.
Misava yi hlayisa mati hi ku tirhisa ku rhendzeleka ka mati. Ku rhendzeleka ka mati ni tindlela tin’wana ta ntumbuluko swi endla leswaku mati ma nga fambi exibakabakeni xa hina.

XANA A WU SWI TIVA?

Misava Yi Kota Ku Basisa Mati

Misava yi kota ku susa tikhemikhali ni thyaka rin’wana ni rin’wana leri nga endzeni ka mati lama khulukaka. Loko mati se ma nghene endzeni ka misava, ma nga kota ku nweka.

Ku Sefa Thyaka Leri Vonakaka

Sava ni swiribyana swi fana ni sefo hikuva swi sefa thyaka rin’wana leri nga endzeni ka mati.

Ku Sefa Mati Hi Ku Tirhisa Tibaktheriya

Tibaktheriya leti hanyaka endzeni ka misava ti kota ku basisa phoyizeni leyi nga endzeni ka mati leyi nga vavisaka vanhu. Tibaktheriya tin’wana ti nga cinca oyili yi va carbon dioxide na mati.

Ku Basisa Mati Hi Tikhemikhali

Misava leyi nga ni muchini wa gezi yi nga kota ku susa tikhemikhali leti thyakisaka mati. Misava ya vumba leyi nga ni ti-electrons to tala yi nga swi kota ku susa swiphemu swa ti-protons eka ammonium leyi bolaka endzeni ka mati.

Leswi Nga Eku Endliweni

Swifaniso: 1. Wanuna loyi a nga ehansi ka movha wakwe a ri karhi a pfala laha ku pfutaka oyili. U kangatela oyili leyi nga eku humeni. 2. Wanuna a ri karhi a cukumeta swilo leswi a swi chele tikhemikhali endhawini leyi faneleke. — Loko hi lunghisa tindhawu leti pfutaka oyili ni ku tlhela hi cukumeta tikhemikhali endhawini leyi faneleke, hi pfuna leswaku mati ma tshama ma basile

Swidyondzeki swi vula leswaku nkarhi na nkarhi hi fanele hi hlayisa mati. Leswaku ku hungutiwa ku thyakisiwa ka mati, va hi tsundzuxa ku lunghisa swo famba swa hina leswi pfutaka oyili, ku nga gwedli mimirhi leyi nga si tirhisiwaka eswihambukelweni kumbe ku halata tiphoyizeni eka tiphayiphi leti fambisaka mati.

Vanjhiniyara va te ni tindlela letintshwa to kota ku susa munyu eka mati ya le lwandle. Va endla sweswo leswaku ku ta va ni mati yo tala lama nwekaka.

Kambe swa ha tele leswi lavekaka. Endlelo leri ro susa munyu eka mati ya le lwandle a hi rinene hikuva ri koxa mali swinene ni gezi ro tala. Eka xiviko xa 2021 xa ndlela leyi mati lama nwekaka ma nga hlayisiwaka ha yona, nkandziyiso wa Nhlangano Wa Matiko wu te: “Emisaveni hinkwayo ndlela leyi mati ma basisiwaka ha yona sweswi yi fanele yi antswisiwa kambirhi.”

Hi Wihi Ntshembo Lowu Bibele Yi Hi Nyikaka Wona

“Xikwembu . . . xi teka mathonsi ya mati xi ma hlengeleta ma ya ehenhla; ivi ma hundzuka mpfula ni hunguva; kutani mapapa ma chulula mpfula; yi na ehenhla ka misava.”—Yobo 36:26-28.

Xikwembu xi endle fambiselo leri ra ntumbuluko leswaku xi sirhelela mati lama nga kona emisaveni.—Eklesiasta 1:7.

Xiya: Loko muvumbi a kote ku endla misava leswaku yi hlayisa mati lama baseke, swa twala ku pfumela leswaku wa swi lava naswona u ni matimba ya ku lulamisa swiphiqo leswi vangiweke hi vanhu. Vona nhlokomhaka leyi nge, “Xikwembu Xi Tshembisa Leswaku Misava Yi Ta Pona” eka tluka 15.