Ku Kunguhateriwa

Nhlamuselo: I vuyelo lebyi nga papalatekiki, lebyi hakanyingi byi nga tsakisiki. Ku kunguhateriwa i dyondzo ya leswaku swiendlakalo hinkwaswo swi lawuriwa hi ku rhandza ka Xikwembu kumbe hi matimba yo karhi lamakulu eka munhu, ni leswaku xiendlakalo xin’wana ni xin’wana xi fanele ku endleka hi laha xi endlekaka ha kona hikuva swi kunguhatiwe ka ha ri emahlweni. A hi rito ra Bibele naswona a hi dyondzo ya yona.

Xana un’wana ni un’wana u kunguhateriwe “nkari wa ku fa” ka ha ri emahlweni?

Dyondzo leyi a yi dumile exikarhi ka Magriki ni Varhoma. Hi ku ya hi mintsheketo ya Magriki ya vuhedeni, Vakunguhati a ku ri swikwembu-kati swinharhu leswi lukaka ntambhu ya vutomi, swi pima ku leha ka yona ivi swi yi tsema.

Eklesiasta 3:1, 2 yi vulavula hi “nkari wa ku fa.” Kambe, loko yi kombisa leswaku a hi nkarhi lowu kunguhateriweke munhu ka ha ri emahlweni, Eklesiasta 7:17 ya laya: “U nga ṭhuki u tiendla lo’wo biha ku tlurisisa, kambe u nga ṭhuki u tiendla šihunguki, hikuv̌a a u ta fela yini wu nga si v̌a nkari wa wena šana?” (Xiitaliki i xerhu.) Swivuriso 10:27 yi ri: “Malembe ya v̌adyohi ma ta komisiwa.” Naswona Pisalema 55:23 ya engetela: “V̌anhu lav̌a, v̌a nga v̌a ngati ni v̌a ku šisa, v̌a nga ka v̌a nga fiki šikari ka masiku ya v̌ona.” Kutani, xana Eklesiasta 3:1, 2 yi vula yini? Kahle-kahle yi vulavula hi ndzhendzeleko lowu yaka emahlweni wa vutomi ni rifu emafambiselweni lawa ya swilo lama nga hetisekangiki. Ku ni nkarhi lowu vanhu va tswariwaka ha wona ni nkarhi lowu va faka ha wona—hakanyingi swi endleka va ri ehansi ka malembe ya 70 kumbe ya 80 hi vukhale, kambe minkarhi yin’wana swa hatlisa kumbe swa hlwela.—Ps. 90:10; nakambe vona Eklesiasta 9:11.

Loko nkarhi ni mukhuva wa ku fa ka munhu a wu vekiwa enkarhini wa ku velekiwa kumbe a nga si velekiwa, a swi nga ta boha leswaku hi balekela swiyimo leswi nga ni khombo kumbe ku hlayisa rihanyo ra hina, naswona vuhlayiseki a byi nga ta ku hundzula ku leha ka vutomi bya munhu. Kambe xana u vona onge xivandla xa nyimpi enkarhini wa nyimpi xi sirhelelekile ku fana ni kaya ra wena leri nga ekule ni ndhawu leyi ku lwiwaka eka yona? Xana wa ri hlayisa rihanyo ra wena kumbe wa va yisa vana va wena eka dokodela? Ha yini vadzahi va hatla va fa, hi malembe manharhu kumbe ya mune va ha ri vatsongo, hi xiringaniso, ku hambana ni lava nga dzahiki? Ha yini ku va ni timhangu ti nga ri tingani ntsena loko vakhandziyi va mimovha va boha mabandhi ya switulu ni loko vachayeri va landzela milawu ya le mapatweni? Swi le rivaleni leswaku ku tisirhelela swa vuyerisa.

Xana xin’wana ni xin’wana lexi endlekaka i “ku rhandza ka Xikwembu”?

2 Pet. 3:9: “[Yehovha] . . . [u] lehisa mbilu hikwalaho ka n’wina; a [nga] lavi leswaku ni un’we wa n’wina a lova, kambe [u] lava leswaku hinkwavo va ta eku hundzukeni.” (Kambe a hi hinkwavo lava amukelaka tintswalo ta yena. Entiyisweni, a hi “ku rhandza ka Xikwembu” loko van’wana va tsandzeka ku hundzuka. Ringanisa Nhlavutelo 9:20, 21.)

Yer. 7:23-26: “Hi yona mhaka leyi nḍi v̌a byeleke yona [Vaisrayele], nḍi ku: Yingisani rito ra mina, kutani nḍi ta v̌a Šikwembu ša ṅwina, kambe ṅwina mi v̌a tiko ra mina, mi famba e ndleleni hikwayo leyi nḍi nga ta mi lerisa yona, hi laha mi nga ta kateka. Kambe a v̌a yingisanga . . . nḍi mi rumela malanḍa ya mina hikwawo v̌a nga v̌aprofeta, nḍi ri kari nḍi pfuka ka ha ri mišo hi siku riṅwana ni riṅwana ku v̌a ruma. Kambe a v̌a yingisanga, ni loko ku ri ku riya tindlev̌e, kambe v̌a tinonoṅhwisile tinhamu.” (Swi le rivaleni leswaku vubihi lebyi a byi endliwa eIsrayele a ku nga ri “ku rhandza ka Xikwembu.”)

Mar. 3:35: “Un’wana ni un’wana la endlaka ku rhandza ka Xikwembu, hi yena makwerhu wa xinuna, ni wa xisati, na manana.” (Loko xin’wana ni xin’wana lexi endliwaka hi munhu ku ri “ku rhandza ka Xikwembu,” kutani un’wana ni un’wana a a ta va ni vuxaka kun’we na Yesu, lebyi a byi hlamuseleke. Kambe u vule leswi eka van’wana: “N’wina mi huma eka tata wa n’wina, a nga Diyavulosi.”—Yoh. 8:44.)

I yini lexi vangelaka swilo swo tala leswi tikombaka swi nga hlamuseleki?

Ekl. 9:11: “Nkari ni khombo [“xiwelo,” NE, RS], i ŝa hikwav̌o.” (Xisweswo, munhu a nga ha langutana ni swiyimo swo biha evuton’wini bya yena, a nga swi rindzelanga, kambe hikwalaho ka xiwelo.)

Xana vanhu va ni vutihlamuleri bya ku nonon’hweriwa ko tala loku vona ni vanhu van’wana va nga na kona?

Rhom. 5:12: “Ku dyoha ku [nghene] emisaveni hi munhu a ri un’we [Adamu], kutani rifu ri [nghene] hikwalaho ka ku dyoha, hi mukhuva wolowo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo, hikuva hinkwavo va dyohile.” (Ku nga hetiseki, ku katsa ni mimboyamelo ya leswo biha, hinkwerhu hi swi kume eka Adamu.)

Ekl. 8:9: “V̌anhu v̌a [fuma] henhla ka v̌aṅwana ku v̌a endla ŝo biha.”

Swiv. 13:1: “Ṅwana wo tlhariha a yingisela tidyonḍo ta tata wa yena.” (Leswi vatswari va swi endlaka swi ni nkucetelo lowukulu eka vana va vona.)

Gal. 6:7: “Mi nga tshuki mi tixisa: Xikwembu a xi vungunyiwi; xin’wana ni xin’wana lexi munhu a xi byalaka, ú ta tshovela xona.” (Kun’we na Swivuriso 11:17; 23:29, 30; 29:15; 1 Vakorinto 6:18)

Xana ma kona matimba yo tlula ya munhu lama vangelaka vanhu maxangu?

Nhlav. 12:12: “Mi ni khombo, n’wina misava ni lwandle, hikuva Diyavulosi ú xikele ka n’wina; ú karihile ngopfu hi ku tiva leswaku nkarhi wa yena wu komile.” (Na Mintirho 10:38)

Xana Xikwembu xi tiva xin’wana ni xin’wana ka ha ri emahlweni ni ku xi kunguhata?

Esa. 46:9, 10: “Hi mina Šikwembu, a ku na šiṅwana; nḍi Šikwembu, kutani a ku na loyi a fanaka na mina. Nḍi tiv̌isa ka ha ri ku sunguleni le’ŝi nga ta humelela e ku heleni, ni le’ŝi nga siki humelelaka, nḍa ŝi bvumba. Makungu ya mina ma ta tiya, kutani nḍi ta endla ku ranḍa ka mina hikwaku.” (U twarisa xikongomelo xa yena, a vula timhaka to karhi ka ha ri emahlweni malunghana ni ku hetiseka ka tona, naswona u ni matimba hinkwawo yo tiyisekisa leswaku swi ta hetiseka.)

Esa. 11:1-3: “Rav̌i ri ta huma e nsinyeni wa [Yese], hluke ri ta huma e timiṭwini ta wona, ri v̌eka mihanḍu. [Yesu u velekiwe erixakeni ra Yese.] Moya wa Yehova wu ta ṭhama henhla ka yena, . . . o ta ṭakela šitšhav̌o ša Yehova.” (Yehovha u swi kotile ku vhumbha leswi hi xivindzi malunghana ni N’wana wakwe hikuva u xiye langutelo ni mahanyelo yakwe etilweni ku sukela eku sunguleni ka ntumbuluko.) (Malunghana ni vukona bya Yesu a nga si va munhu wa nyama, vona tluka 435, ehansi ka xihloko lexi nge “Yesu Kreste.”)

Det. 31:20, 21: “Loko [va tiko ra Israyele] nḍi v̌a nghenisile tikweni leri nḍi ri hlambanyeleke v̌atata wa v̌ona, tiko le’ri khulukelaka hi nṭwamba ni v̌ulombe, ni loko v̌a dyile, kutani v̌a šurile, v̌a nonile, ni loko v̌a hunḍukele ka ŝikwembu ŝiṅwana, v̌a ŝi tirela, ni loko v̌a nḍi sanḍile, kambe v̌a tlurile ntwanano wa mina, ni loko makhombo la’yo tala ni nhlomulo ŝi v̌a wela henhla, hi kona risimu leri [ri rungulaka leswi va swi endleke hi ku tsandzeka ku tlangela musa wa Xikwembu] ri nga ta hlamula yi v̌a mboni e mahlweni ka v̌ona; . . . hikuva nḍa tiv̌a meehleketo ya namuntlha ya timbilu ta v̌ona, nḍi nga si v̌a nghenisa e tikweni leri nḍi v̌a hlambanyeleke rona.” (Xiya leswaku vuswikoti bya Xikwembu bya ku vona vuyelo bya ndlela ya vona a byi nga vuli leswaku hi yena a byi vangeleke kumbe leswaku hi leswi a a lava swi endleka eka vona, kambe hi ku ya hi leswi a va swi endla u kote ku vona vuyelo bya kona ka ha ri emahlweni. Hi laha ku fanaka, hi ku ya hi leswi a swi xiyaka, mukambisisi wa maxelo a nga ha vhumbha maxelo hi laha ku kongomeke swinene, kambe a hi yena a ma vangaka naswona swi nga ha endleka a nga ma tsakeli.)

Xana vuswikoti bya Xikwembu bya ku tiva swiendlakalo ka ha ri emahlweni ni ku swi kunguhata, byi kombisa leswaku xi endla sweswo malunghana ni swiendlo hikwaswo swa swivumbiwa swa xona?

Nhlav. 22:17: “Loyi a swi twaka a a vule a ku: ‘Tana!’ Loyi a nga ni torha a a te; ni loyi a swi navelaka a a nwe mati ya vutomi a nga hakeli.” (Xiitaliki i xerhu.) (Ku hlawula loku a ku kunguhatiwanga ka ha ri emahlweni; kambe munhu hi yena a tihlawulelaka.)

Rhom. 2:4, 5: “Xana u sola vukulu bya nsovo wa xona, ni bya ku tsetselela ka xona, ni bya mbilu ya xona yo leha ngopfu, u nga tivi leswaku vunene lebyi bya Xikwembu byi ku kokotelela eku hundzukeni, xana? Hi mbilu ya wena leyo nonon’hwa, leyi nga laviki ku hundzuka, u tihlengeletela vukari lebyi byi nga ta ku wela hi siku lero chavisa, leri ku avanyisa loku lulameke ka Xikwembu ku nga ta humelela ha rona.” (Vanhu a va sindzisiwi leswaku va landzelela ndlela yo karhi. Kambe munhu u ni vutihlamuleri bya leswi a swi endlaka.)

Sof. 2:3: “Lav̌ani Yehova, ṅwina, v̌atiṭongahati hikwav̌o v̌a tiko, . . . lav̌ani ku lulama, mi lav̌a ku tiṭongahata; kumbe mi ta tifihla e sikwini ra v̌ukari bya Yehova.” (Xana Xikwembu xo lulama lexi nga ni rirhandzu xi nga khutaza vanhu leswaku va endla leswinene, hi ntshembo wo kuma hakelo, loko a xi swi tiva leswaku a va kunguhateriwe ku ka va nga humeleli?)

Xikombiso: N’wini wa xiya-ni-moya a nga ha yingisela mahungu ya misava. Kambe leswi a kotaka ku yingisela xitichi xo karhi a swi vuli leswaku sweswi u yingisela mahungu ya misava. U fanele ku rhanga a pfula xiya-ni-moya ivi a hlawula xitichi xa kona. Hi ku fanana, Yehovha u ni vuswikoti byo tiva swiendlakalo ka ha ri emahlweni, kambe Bibele yi kombisa leswaku u tirhisa vuswikoti byebyo hi ku hlawula ni hi vuxiyaxiya, a anakanyela ku tihlawulela loku a ku nyikeke vanhu vakwe.—Ringanisa Genesa 22:12; 18:20, 21.

Loko Xikwembu xi vumba Adamu, xana a xi swi tiva leswaku Adamu u ta dyoha?

Xikwembu xi veke leswi emahlweni ka Adamu na Evha: “Tŝalanani, mi anḍa, mi tata misav̌a, mi yi fuma, mi fuma ni tinhlampfi ta lwandle, ni tinyanyana ta tilo, ni ŝiṅwana hikwaŝo le’ŝi hanyaka e misav̌eni.” “Yehova Šikwembu a lerisa munhu, a ku: U ta tidyela miri hikwayo ya ntanga; kambe loko wu ri muri wo tiv̌isa ŝo saseka ni ŝo biha, u nga ṭhuki u dya; hikuv̌a siku u dyaka, u ta fa.” (Gen. 1:28; 2:16, 17) Xana a wu ta khutaza vana va wena ku endla ntirho wo karhi va ri karhi va langutele vumundzuku lebyi tsakisaka, kasi wa swi tiva leswaku a va nge humeleli? Xana a wu ta va tsundzuxa hi makhombo, kasi wa swi tiva leswaku u kunguhate xin’wana ni xin’wana leswaku va xaniseka? Kutani, xana swa twala ku vula mhaka yo tano hi Xikwembu?

Mt. 7:11: “Kutani ke, leswi n’wina vanhu va tihanyi [kumbe, “lavo biha hi ndlela leyi,” NE] mi tivaka ku nyika vana va n’wina swilo leswinene, xana Tata wa n’wina la nge matilweni, a nge tlurisi ngopfu ku nyika leswinene eka lava kombelaka eka yena xana?”

Loko Xikwembu xi kunguhate ni ku tiva xidyoho xa Adamu ka ha ri emahlweni ni mimbuyelo ya kona hinkwayo, a swi ta vula leswaku hi ku vumba Adamu, Xikwembu xi byi sungule hi vomu vubihi hinkwabyo lebyi endliweke ematin’wini ya munhu. A a xi ta va Xihlovo xa tinyimpi, vugevenga, ku tikhoma loko biha, ntshikilelo, mavunwa, vukanganyisi ni vuvabyi hinkwabyo. Kambe Bibele yi vula hi ku kongoma yi ku: “A [wu] Šikwembu le’ši ṭakelaka ku biha.” (Ps. 5:4) “Moya wa yena wu v̌enga lo’wo homboloka ni l’a ranḍaka ku pfukela matimba.” (Ps. 11:5) ‘Xikwembu . . . xi nga ka xi nga hembi.’ (Tito 1:2) “[Loyi a hlawuriweke hi Xikwembu tanihi Hosi ya Vumesiya u] ta kuṭula mimoya ya v̌ona e ku šanisiweni ni le ku wutleriweni, e ngati ya v̌ona yi ta v̌a ni risima e mahlweni [ya yena].” (Ps. 72:14) “Xikwembu i rirhandzu.” (1 Yoh. 4:8) “O ranḍa ku lulama ni ku tenga.”—Ps. 33:5.

Xana Xikwembu xi kunguhatele Yakobo na Esawu?

Gen. 25:23: “Yehova a ku ka yena [Rhaveka]: Matiko mambiri ma le khurini ra wena. Tinšaka timbiri ti ta av̌ana siku ti humaka ka wena. Rišaka riṅwana ri ta hlula leriṅwana, ni lo’nkulu [Esawu] o ta tirela nḍisana [Yakobo].” (Yehovha u kote ku vona xiyimo xa mahahlwa lawa ka ha ri emahlweni. U fanele a xiye leswi loko a vona ka ha ri emahlweni timfanelo leti un’wana ni un’wana wa vafana lava a a ta va na tona ivi a vhumbha vuyelo bya kona. [Ps. 139:16] Kambe laha ku hava lexi kombisaka leswaku u tiyise makungu ya vona hi laha ku nga heriki kumbe leswaku u kunguhate ndlela leyi xiendlakalo xin’wana ni xin’wana a xi ta endleka ha yona evuton’wini bya vona.)

Xana Yudasi Iskariyota a kunguhateriwe ku xenga Yesu?

Ps. 41:9: “Na yena nakulori loyi nḍi ṅwi ṭhembeke, loyi a nga dya v̌uŝa bya mina, o nḍi tlakusele širenḍe.” (Xiya leswaku vuprofeta lebyi a byi boxi leswaku a ku ta va nakulobye wihi wa Yesu. Yehovha a a swi tiva leswaku Diyavulosi u tirhise Ahitofele mutsundzuxi wa Davhida leswaku a n’wi xenga, naswona U endle leswaku sweswo swi tsariwa hikuva swi kombise ndlela leyi Diyavulosi a a tirha ha yona ni leswi a a ta swi endla enkarhini lowu taka. A ku nga ri Xikwembu kambe i “Diyavulosi . . . a [boheke] makungu ya leswaku Yudasi, n’wana Simoni Iskariyota, ú ta xenga Yesu.” [Yoh. 13:2] Ematshan’wini yo ala, Yudasi u yingisele nkucetelo wolowo wa Sathana.)

Yoh. 6:64: “Yesu ú swi tivile ni le ku sunguleni . . . leswaku loyi a nga ta n’wi xenga i mani.” (Ku nga ri eku sunguleni ka ntumbuluko, kumbe enkarhini wa ku velekiwa ka Yudasi, kambe ‘eku sunguleni’ ka ku endla kakwe leswo biha. Ringanisa Genesa 1:1, Luka 1:2, na 1 Yohane 2:7, 13, eka yin’wana ni yin’wana ya tindzima leti rito ‘ku sungula’ ri tirhisiwa hi mongo lowu fanaka. Nakambe xiya Yohane 12:4-6.)

Xana muapostola Pawulo a nga vuli leswaku Vakreste va ‘kunguhateriwile’?

Rhom. 8:28, 29: “Hi tiva leswaku, etimhakeni hinkwato, Xikwembu xi le ntirhweni wa ku tisa leswinene eka lava va xi rhandzaka, va nga lava xi va vitaneke, hi ku ya hi makungu ya xona. Hikuva lava xi va tiveke ka ha ri ku sunguleni, xi lulamisile ka ha ri khale [“kunguhatile,” KJ] leswaku va ta vonaka va ri lava fanaka ni N’wana wa xona, ni leswaku a va yena wa mativula exikarhi ka vamakwavo lavo tala.” (Na Ef. 1:5, 11) Kambe, eka vona 2 Petro 1:10 yi ri: “Hisekelani ngopfu-ngopfu ku tiyisa ku vitaniwa ni ku hlawuriwa ka n’wina, hikuva loko mi endla sweswo a mi nga khuguki mi wa ni siku ni rin’we.” (Xiitaliki i xerhu.) (Loko vanhu a va kunguhateriwe ku pona, a va nga ta tsandzeka, ku nga khathariseki swilo leswi va swi endlaka. Tanihi leswi ku lavekaka leswaku vanhu va endla matshalatshala, i ntlawa lowu faneleke wu kunguhateriwe ka ha ri emahlweni. Xikwembu xi kunguhate leswaku ntlawa hinkwawo wu famba entileni lowu boxiweke hi Yesu Kreste. Hambi swi ri tano, lava hlawuriweke hi Xikwembu leswaku va va xiphemu xa ntlawa wolowo, va fanele va tshembeka loko va ta kuma hakelo leyi va vekeriweke yona.)

Ef. 1:4, 5: “Niloko misava yi nga si tumbuluxiwa, Xikwembu a xi hi hlawurile eka Kriste [Yesu], leswaku hi ta va lava hlawulekeke ni ku pfumala nandzu emahlweni ka xona. Hikwalaho ka rirhandzu ra xona, xi lulamisile khale leswaku, ha Yesu Kriste, xi ta hi tshineta kusuhi na xona, xi hi endla vana va xona. Leswi, a ku ri ku rhandza ka xona ni makungu ya xona.” (Xiitaliki i xerhu.) (Hi xiya leswaku, eka Luka 11:50, 51, Yesu u ringanisa ‘ku tumbuluxiwa ka misava’ ni nkarhi wa Avele. Avele i munhu wo rhanga loyi a hambeteke a tsakeriwa hi Xikwembu evuton’wini byakwe. Xisweswo, Xikwembu xi endle xikongomelo xa xona xo humesa “mbewu” leyi nkutsulo a wu ta ta ha yona, endzhaku ka nxandzuko wa le Edeni, Avele a nga si tikiwa. [Gen. 3:15] Xikongomelo xa Xikwembu a ku ri leswaku Mbewu leyikulu, Yesu Kreste, a va kun’we ni ntlawa wa valandzeri vo tshembeka lava a va ta hlanganyela na yena eka hulumendhe leyintshwa ya misava, ku nga Mfumo wa Vumesiya.)

Xana tinyeleti ni tiplanete ti khumba swiendlakalo evuton’wini bya hina kumbe ti kombisa mimfungho leyi hi faneleke ku yi languta loko hi endla swiboho swa hina?

Xana vungoma bya tinyeleti byi sungule kwihi?

“Vungoma bya tinyeleti bya le vupela-dyambu byi nga landzerisisiwa ku ya fika etidyondzweni ni le swiendlweni swa Vakalediya ni Vababilona va 2000 B.C.”—The Encyclopedia Americana (1977), Vhol. 2, tl. 557.

“Vungoma bya tinyeleti a byi sekeriwe emianakanyweni ya Vababilona: bandhi leri anakanyeriwaka ra tinyeleti, vukwembu bya swivumbiwa swa le tilweni. . . . Vababilona a va fundzha tiplanete hikwalaho ka minkucetelo leyi yi nga languteriwaka eka swikwembu swa vona.”—Great Cities of the Ancient World (New York, 1972), L. Sprague de Camp, tl. 150.

“EBabilona kun’we ni le Asiriya, tanihi rimitsu lerikulu ra ndhavuko wa le Babilona . . . vungoma bya tinyeleti byi ni xivandla xa byona evugandzerini bya tiko tanihi yin’wana ya tindlela letikulu leti nga tirhisiwaka hi vaprista . . . ta ku vona ku rhandza ka swikwembu ni swikongomelo swa swona, yin’wana i ku kamberiwa ka xivindzi xa xiharhi xa gandzelo. . . . Ku famba ka dyambu, n’weti ni tiplanete ta ntlhanu a swi langutiwa tanihi leswi yimelaka ntirho wa swikwembu swa ntlhanu leswi kanakaniwaka, kun’we na Sin xikwembu xa n’weti na Shamash xikwembu xa dyambu, ku lunghiselela swilo leswi endlekaka la misaveni.”—Encyclopædia Britannica (1911), Vhol. II, tl. 796.

Xana hi rihi langutelo ra Muvumbi wa vanhu eka xiendlo lexi?

Det. 18:10-12: “Ku nga ṭhuki ku kumiwa munhu ni uṅwe ka wena l’a . . . hlahluv̌aka, ni mungoma, ni mulori . . . Hikuv̌a uṅwana ni uṅwana l’a endlaka ŝilo leŝi, wa yila e ka Yehova.”

U byele Vababilona a ku: “Vangoma va wena va tinyeleti, valanguti va wena va tinyeleti lava vhumbhaka vumundzuku bya wena n’hweti na n’hweti, a va ye emahlweni, va ku ponisa! Kambe vona, va nyamalarile kukotisa mungu . . . Vangoma lava u tirhisaneke na vona vutomi bya wena hinkwabyo: va fambile, un’wana ni un’wana hi ndlela ya yena, naswona ku hava munhu loyi a nga ku ponisaka.”—Esa. 47:13-15, NE.