Swikhomela-ndhawu swa Mpompelo Leswi nga ni Ntikelo

U nga ha titwa hi ndlela leyi, ‘Mipompelo yi ni khombo, kambe xana ku ni swikhomela-ndhawu swa ntikelo lowukulu?’ Xexo i xivutiso lexinene, naswona xiya rito “ntikelo.”

Un’wana ni un’wana, ku katsa ni Timbhoni ta Yehova, u lava nkhathalelo lowu humelelaka wa swa vutshunguri wa ntikelo lowukulu. Dr. Grant E. Steffen u kombise swisekelo swimbirhi leswikulu: “Nkhathalelo lowu nga ni ntikelo wa swa vutshunguri i vuswikoti bya swisekelo swa nkhathalelo wolowo leswaku ku fikeleriwa tipakani leti amukelekaka ta vutshunguri ni vukala-vutshunguri.” (The Journal of the American Medical Association, July 1, 1988) ‘Tipakani leti nga riki ta vutshunguri’ ti katsa ku ka ku nga tluriwi mahanyelo kumbe ripfalo leri sekeriweke eBibeleni ra muvabyi.—Mintirho 15:28, 29.

Xana ku na tindlela leti amukelekaka ni leti humelelaka to hlula swiphiqo leswikulu swa vutshunguri handle ko tirhisa ngati? Lexi tsakisaka, nhlamulo yi ri ina.

Hambi loko vahundzuri vo tala va vule leswaku va nyike ngati loko swi laveka hakunene, endzhaku ka loko ntungu wa AIDS wu tlhekekile, ku tirhisa ka vona ngati ku ehlile hi xihatla. Vuhleri bya Mayo Clinic Proceedings (September 1988) byi vule leswaku “wun’wana wa mimpfuno yi nga ri yingani ya ntungu lowu” hi leswaku wu “humese tindlela to hambana-hambana eka vavabyi ni madokodela leswaku va papalata mpompelo wa ngati.” Mufambisi wa vuhlayiselo bya ngati wa hlamusela: “Leswi swi cinceke i ntikelo wa rungula leri, ku amukela ka vakamberi ka rungula leri (hikwalaho ka ku twisisa makhombo lama ku vona loku engetelekeke lama nga ha vaka kona) ni xilaveko xa ku xiya swikhomela-ndhawu.”—Transfusion Medicine Reviews, October 1989.

Xiya, ku na swikhomela-ndhawu! Leswi swa twisiseka loko hi pfuxeta mhaka leyi ngati yi pomperiwaka ha yona.

Hemoglobini leyi nga etiseleni to tshwuka yi rhwala okisijeni leyi lavekaka eka rihanyo ni vutomi lebyinene. Kutani loko munhu a lahlekeriwe hi ngati leyo tala, swi nga vonaka swi twala ku yi siva. Hi ntolovelo u na tigiramu ta kwalomu ka 14 kumbe 15 ta hemoglobini eka tikhubiki sentimitara tin’wana ni tin’wana ta 100 ta ngati. (Mpimo wun’wana wa xikalo i hematocrit, lowu hi ntolovelo wu nga kwalomu ka tiphesente ta 45.) “Nawu” lowu amukeriweke a ku ri ku pompela muvabyi emahlweni ka vuhandzuri loko hemoglobini ya yena yi ri ehansi ka 10 (kumbe tiphesente ta 30 ta hematocrit. Nyuziphepha ya le Switzerland Vox Sanguinis (March 1987) yi vike leswaku “65% wa [vativi va mirhi ya ku titivata] va lave vavabyi va va ni hemoglobini ya le mahlweni ka vuhandzuri ya 10 gm/dl eka vuhandzuri bya ku tihlawulela.”

Kambe eka nhlengeletano ya 1988 ya mpompelo wa ngati, Profesa Howard L. Zauder u vutisile, “Xana Hi Yi Kumise Ku Yini ‘Nhlayo Leyi Ya Vungoma’?” U hlamusele kahle a ku: “Masungulo ya xilaveko xa leswaku muvabyi a va na tigiramu ta 10 ta hemoglobini (Hgb) emahlweni ka ku titivatiwa ma funengetiwe hi mukhuva, ma khubumetiwa hi ku rharhangana naswona a ma tiyisiwanga hi vumbhoni bya vukamberi kumbe bya nkambisiso.” Anakanya magidi layo tala ya vavabyi lava mimpompelo ya vona yi endliweke hi xilaveko ‘lexi rharhanganeke, lexi nga tiyisiwangiki’!

Van’wana va nga ha tivutisa, ‘Ha yini mpimo wa hemoglobini wa 14 wu faneleka loko u nga swi kota ku hanya hi mpimo lowuntsongo swinene?’ Phela xisweswo u na mpimo lowu xiyekaka lowu saleke wo rhwala okisijeni lerova u tiyimisela ku endla vutiolori kumbe ntirho lowo tika. Vukamberi bya vavabyi lava nga ni ku tsana ka ngati byi tlhela byi paluxa leswaku “swa nonon’hwa ku xiya ku kayivela eka vuswikoti bya ntirho loko mimpimo ya hemoglobini yi ri ehansi ku fikela eka 7 g/dl. Van’wana va kume vumbhoni bya ntirho lowu tsaneke hi ndlela leyi ringaneleke ntsena.”—Contemporary Transfusion Practice, 1987.

Hambi loko vanhu lavakulu va ri ni mpimo wa le hansi wa hemoglobini, ku vuriwa yini hi vana? Dr. James A. Stockman III u ri: “Hakanyingi, tincece leti tswariweke nkarhi wu nga si fika ti ta tokota ku ehla eka hemoglobini eka n’hweti yin’we yo sungula ku ya eka tinharhu . . . Swikombiso swa mpompelo eka mbango wa tindzumulo a swi hlamuseriwi kahle. Hakunene, tincece to tala ti tikomba ti tokota mimpimo ya le hansi swinene ya mpimo wa hemoglobini ku nga ri ni ku nonon’hwa loku xiyekaka ka vukamberi.”—Pediatric Clinics of North America, February 1986.

Rungula ro tano a ri vuli swona leswaku a ku na nchumu lexi fanelaka ku endliwa loko munhu a lahlekeriwa hi ngati yo tala emhangwini kumbe hi nkarhi wa vuhandzuri. Loko ku lahlekeriwa ku ri ka xihatla ni lokukulu, nsusumeto wa ngati ya munhu wa tsana, naswona a nga ha khomiwa hi ku tsana ka nsusumeto wa ngati. Lexi lavekaka ngopfu hi leswaku ku huma ka ngati ku yimisiwa naswona vholumo ya fambiselo ra yena yi kondleteriwa. Sweswo swi ta tirha ku sivela ku tsana ka nsusumeto wa ngati ni ku endla leswaku tisele to tshwuka leti saleke ni swiaki swin’wana swi tshama swi ri karhi swi rhendzeleka.

Ku siviwa ka vholumo ku nga hetisisiwa handle ko tirhisa ngati leyi heleleke kumbe pulasima ya ngati.a Swihalaki swo hambana-hambana leswi nga riki ngati i swiengeteri leswi humelelaka swa vholumo. Xo olova swinene i n’oko wa saline (munyu), lowu nga durhiki ni lowu wu twananaka ni ngati ya hina. Nakambe ku ni swihalaki leswi nga ni swivumbeko leswi hlawulekeke swo tanihi dextran, Haemaccel na n’oko lowu cheriweke munyu wa Ringer. Hetastarch (HES) i xiengeteri xa vholumo lexintshwa, naswona “yi nga bumabumeriwa handle ko kanakana eka vavabyi [lava nga ni nyama leyi hlaseriweke] lava alaka ngati.” (Journal of Burn Care & Rehabilitation, January/February 1989) Swihalaki swo tano swi ni mimpfuno leyi kongomeke. “Min’oko ya Crystalloid [yo tanihi saline leyi tolovelekeke ni n’oko lowu cheriweke munyu wa Ringer], Dextran na HES hi xiringaniso swi hava chefu naswona a swi durhi, swi kumeka hi ku olova, swi nga hlayisiwa eka mahiselo ya le ndlwini, a swi lavi ku ringetiwa ku kuma loko swi ta pfumelelana ni miri naswona swi hava khombo ra vuvabyi lebyi tluletiwaka hi mpompelo.”—Blood Transfusion Therapy—A Physician’s Handbook, 1989.

Kambe u nga ha vutisa, ‘Ha yini swihalaki leswi sivaka leswi nga riki swa ngati swi tirha kahle, tanihi leswi ndzi lavaka tisele to tshwuka leswaku ndzi nghenisa okisijeni emirini wa mina hinkwawo?’ Hi laha swi boxiweke ha kona, u na masalela lama rhwalaka okisijeni. Loko u lahlekeriwa hi ngati, tirhele leri hlamarisaka ro kondletela ra sungula. Mbilu ya wena yi pompa ngati leyi engetelekeke hi ku ba kun’wana ni kun’wana. Tanihi leswi ngati leyi lahlekeke yi siviweke hi swihalaki leswi faneleke, ngati leyi sweswi yi timuriweke yi khuluka hi ku olova swinene, hambi ku ri emisiheni leyintsongo. Hikwalaho ka ku cinca ka tikhemikhali, okisijeni leyi engetelekeke ya humesiwa emirini. Ku twananisiwa loku ku humelela swinene lerova loko hafu ntsena ya tisele ta wena to tshwuka ya ha ri kona, ku phakeriwa ka okisijeni ku nga va kwalomu ka tiphesente ta 75 ta ntolovelo. Muvabyi loyi a tshamisekeke u tirhisa tiphesente ta 25 ntsena ta okisijeni leyi nga kona engatini ya yena. Naswona swititivati leswi tolovelekeke swinene swi hunguta xilaveko xa miri xa okisijeni.

XANA MADOKODELA MA NGA PFUNISA KU YINI?

Madokodela lama nga ni vutshila ma nga pfuna loyi a lahlekeriweke hi ngati, ivi hi ndlela yoleyo a va ni tisele leti nga riki tingani to tshwuka. Loko mpimo wu kondleteriwile, madokodela ma nga nghenisa okisijeni hi mpimo lowu tlakukeke. Leswi swi endla leswaku ku kumeka leyi engetelekeke ya yona emirini naswona hakanyingi swi ve ni vuyelo lebyi xiyekaka. Madokodela ya le Britain ma tirhise leswi eka wansati loyi a a lahlekeriwe hi ngati yo tala swinene lerova “hemoglobini ya yena yi ehla ku ya fika eka 1,8 g/dlitre. U tshunguriwe hi ndlela leyi humelelaka . . . [hi] mimpimo leyi tlakukeke ya okisijeni leyi nghenisiweke ni mimpompelo ya tivholumo letikulu ta n’oko wa jelatini [Haemaccel].” (Anaesthesia, January 1987) Xiviko lexi nakambe xi vula leswaku van’wana lava lahlekeriweke swinene hi ngati va tshunguriwe hi ndlela leyi humelelaka etichembarini leti taleke hi okisijeni.

Madokodela nakambe ma nga pfuna vavabyi va wona ku vumba tisele leti engetelekeke to tshwuka. Hi ndlela yihi ke? Hi ku va nyika min’oko leyi nga ni ayoni (etinyameni kumbe misiha), leswi swi nga pfunaka miri ku endla tisele to tshwuka hi rivilo leri andzisiweke kanharhu kumbe ka mune ku tlula leri tolovelekeke. Sweswinyana mpfuno wun’wana wu kumekile. Tinso ta wena ti humesa homoni leyi vuriwaka erythropoietin (EPO), leyi nyanyulaka mongo wa marhambu leswaku wu vumba tisele to tshwuka. Sweswi EPO leyi pfanganisiweke (recombinant) ya kumeka. Madokodela ma nga yi nyika vavabyi van’wana lava nga ni vuvabyi bya ku tsana ka ngati, xisweswo ma va pfuna ku vumba tisele to tshwuka leti sivaka hi ku hatlisa swinene.

Hambi ku ri hi nkarhi wa vuhandzuri, vahandzuri ni vativi va swa vutitivati lava nga ni vutshila ni lava nga ni vukheta va nga pfuna hi ku tirhisa tindlela leti hluvukeke ta ku hlayisa ngati. Vutshila bya rixaladza bya vuhandzuri, byo tanihi ku titivata miri hi gezi (electrocautery) leswaku ku hungutiwa ku humesa ngati, swi nga ka swi nga tekeriwi ehansi. Minkarhi yin’wana ngati leyi khulukelaka embangeni yi nga tswongiwa, yi hlutiwa ivi yi kongomisiwa endzhaku endzhendzelekweni.b

Vavabyi lava nga emuchinini wo yimisa ngati yi nga yi embilwini lowu tirhisaka swihalaki leswi nga riki ngati va nga pfuneka eka ku timuriwa ka tisele loku nga vaka kona, ku lahleka tisele ti nga ri tingani to tshwuka.

Nakambe ku ni tindlela tin’wana to pfuna. Ku timula muvabyi leswaku ku hungutiwa swilaveko swa yena swa okisijeni hi nkarhi wa vuhandzuri. Ku titivata lokukulu. Vutshunguri bya ku antswisa ku oma ka ngati. Desmopressin (DDAVP) leswaku ku hungutiwa nkarhi wa ku humesa ngati. “Rikari” ra rivoni. U ta vona nxaxamelo wu kula loko madokodela ni vavabyi lava khathalelaka va lava ku papalata mimpompelo ya ngati. Hi navela leswaku u nga lahlekeriwi hi mpimo lowukulu wa ngati. Kambe loko wo ku lahlekela, handle ko kanakana madokodela lama nga ni vutshila ma nga swi kota ku ku tshungula handle ko tirhisa mimpompelo ya ngati, leyi nga ni makhombo yo tala swinene.

VUHANDZURI BYI LULAMILE—KAMBE BYI RI HAVA MIMPOMPELO

Vanhu vo tala namuntlha a va nge yi amukeli ngati. Hikwalaho ka swivangelo swa rihanyo, va kombela leswi Timbhoni ti swi lavaka ngopfu-ngopfu eswisekelweni swa vukhongeri: nkhathalelo wa vutshunguri lebyi nga ni ntikelo lebyi tirhisaka swikhomela-ndhawu leswi nga riki ngati. Hi laha hi xiyeke ha kona, vuhandzuri lebyikulu bya ha koteka. Loko u ri ni ku kanakana kwihi na kwihi loku nga sukiki, vumbhoni byin’wana lebyi humaka etibukwini ta swa vutshunguri byi nga ku susa.

Xihlokwana lexi nge “Ku Siviwa Lokukulu Ka Mahlangano Loku Andzisiweke Ka Mune Eka Xirho Xa Timbhoni Ta Yehova” (Orthopaedic Review, August 1986) xi hlamusele hi muvabyi loyi a nga ni ngati leyi tsaneke loyi a “onhakeke swinene ematsolweni ni le tinyongeni.” Iron dextran yi tirhisiwile emahlweni ni le ndzhaku ka vuhandzuri lebyi fambaka hi swiyimo, naswona byi humelerile. British Journal of Anaesthesia (1982) yi vike hi Mbhoni ya malembe ya 52 hi vukhale leyi nga ni mpimo wa hemoglobini leyi nga ehansi ka 10. Loko ku tirhisiwa ku titivata lokukulu leswaku ku hungutiwa ku lahlekeriwa hi ngati, u siviwe nyonga ni katla hi laha ku heleleke. Ntlawa wa vuhandzuri wa le Yunivhesiti ya Arkansas (U.S.A.) na wona wu tirhise ndlela leyi eku siveni tinyonga ka dzana, eka Timbhoni, naswona vavabyi hinkwavo va hlakarherile. Profesa loyi a rhangelaka ndzawulo leyi wa hlamusela: “Leswi hi swi dyondzeke eka vavabyi volavo (Timbhoni), sweswi ha swi tirhisa eka vavabyi va hina hinkwavo lava hi sivaka tinyonga hi ku helela eka vona.”

Ripfalo ra Timbhoni tin’wana ri va pfumelela ku amukela ku simekiwa ka xirho loko swi endliwa handle ka ngati. Xiviko xa ku simekiwa ka tinso ta 13 xi hetelele hi ku: “Vuyelo lebyi tolovelekeke byi ringanyeta leswaku ku simekiwa ka tinso ku nga tirhisiwa eka Timbhoni to tala ta Yehova hi laha ku hlayisekeke ni hi laha ku humelelaka.” (Transplantation, June 1988) Hi ku fanana, ku ariwa ka ngati a ku tisanga xihinga hambi ku ri eku simekiweni ka mbilu hi laha ku humelelaka.

U nga ha tivutisa, ‘Ku vuriwa yini hi vuhandzuri lebyi nga riki na ngati bya tinxaka tin’wana?’ Medical Hotline (April/May 1983) yi hlamusele hi vuhandzuri eka “Timbhoni ta Yehova leti endliweke vuhandzuri lebyikulu bya swirho swa rimbewu ni swa mbeleko [eYunivhesiti ya Wayne State, U.S.A.] handle ka mimpompelo ya ngati.” Papila ra mahungu ri vike ri ku: “A ku vanga ni ku fa ni mavabyi yo tala ku tlula eka vavasati lava va endliweke vuhandzuri lebyi fanaka lebyi nga ni mimpompelo ya ngati.” Papila ra mahungu endzhaku ri hlamuserile ri ku: “Vuyelo bya nkambisiso lowu byi nga pfumelela langutelo lerintshwa eku tirhisiweni ka ngati eka vavasati hinkwavo lava endliwaka vuhandzuri bya swirho swa mbeleko ni swa rimbewu.”

Exibedlhele xa Yunivhesiti ya Göttingen (eJarimani), vavabyi va 30 lava aleke ngati va endliwe vuhandzuri lebyi tolovelekeke. “Ku hava swiphiqo leswi tlhekekeke leswi a swi ta va swi nga tlhekekanga eka vavabyi lava amukelaka mimpompelo ya ngati. . . . Leswaku a swi koteki ku hundzulukela eka mpompelo leswaku u kuma mpfuno, a swi fanelanga ku honisiwa, naswona xisweswo a swi fanelanga swi vanga ku papalata ku endliwa vuhandzuri lebyi faneleke ni lebyi byi lulameke hi tlhelo ra vuhandzuri.”—Risiko in der Chirurgie, 1987.

Hambi ku ri vuhandzuri bya byongo handle ko tirhisa ngati byi endliwile eka lavakulu ni vana vo tala, hi xikombiso, eNdhawini ya swa Vutshunguri ya Yunivhesiti ya New York. Hi 1989, Dr. Joseph Ransohoff, murhangeri wa vuhandzuri bya switwi u tsarile a ku: “Swi le rivaleni swinene leswaku etimhakeni to tala ku papalatiwa ka ngati ku nga hetisisiwa ku ri ni makhombo ma nga ri mangani eka vavabyi lava va nga ni ripfumelo ra vukhongeri leri lwisanaka ni ku tirhisiwa ka ngati leyi, ngopfu-ngopfu loko vuhandzuri byi nga hetisisiwa hi ku hatlisa na hi nkarhi wo koma. Lexi tsakisaka swinene i ntiyiso wa leswaku hakanyingi ndzi rivala leswaku muvabyi i Mbhoni ku fikela enkarhini wa ku ntshunxiwa, loko va ndzi nkhensa hikwalaho ka ku va ndzi xixime ripfumelo ra vona ra vukhongeri.”

Eku heteleleni, xana vuhandzuri lebyi rharhanganeke bya mbilu ni misiha byi nga endliwa eka lavakulu ni vana handle ka ngati ke? Dr. Denton A. Cooley a a ri wo sungula ku endla sweswo. Hi laha u nga swi vonaka ha kona exihlokweni xa swa vutshunguri lexi kandziyisiweke nakambe eka Xita-ndzaku eka tluka 27-9, lexi sekeriweke eka minkambisiso yo sungula, mahetelelo ya Dr. Cooley a ku ri “leswaku makhombo ya vuhandzuri eka vavabyi va ntlawa wa Timbhoni ta Yehova a ma vanga lama tlakukeke ngopfu ku tlula ya van’wana.” Sweswi, endzhaku ka ku endla 1 106 wa vuhandzuri lebyi, wa tsala: “Emhakeni yin’wana ni yin’wana ku pfumelelana kumbe ku twanana ka mina ni muvabyi ka hlayisiwa,” hi leswaku, ku nga tirhisi ngati.

Vahandzuri va xiye leswaku langutelo lerinene i mhaka yin’wana eka Timbhoni ta Yehova. “Langutelo ra vavabyi lava a ri ri xikombiso,” ku tsale Dr. Cooley hi October 1989. “A va swi chavi swiphiqo kumbe hambi ku ri rifu leswi vavabyi vo tala va nga na swona. Va ni ripfumelo lerikulu, leri tiyeke edyondzweni ya vona ni le ka Xikwembu xa vona.”

Leswi a swi vuli swona leswaku va amukela mfanelo ya ku fa. Hi ku gingiriteka va lava vutshunguri bya ntikelo hi mhaka ya leswi va lavaka ku va ni rihanyo lerinene. Va tiyiseka leswaku ku yingisa nawu wa Xikwembu ehenhleni ka ngati i vutlhari, lowu langutelo ra wona ri nga ni nhlohlotelo lowunene eka vuhandzuri lebyi nga riki na ngati.

Profesa Dr. V. Schlosser wa xibedlhele xa vuhandzuri eYunivhesiti ya Freiburg (eJarimani) u xiyile a ku: “Exikarhi ka ntlawa lowu wa vavabyi, nhlayo ya lava va humesaka ngati hi nkarhi wa vuhandzuri a yi nga ri ehenhla; swiphiqo loko swi va kona, a swi va swintsongo swinene. Langutelo leri hlawulekeke ra vuvabyi, leri kombisiwaka hi Timbhoni ta Yehova, a ri ri ni nhlohlotelo lowunene hi nkarhi wa vuhandzuri.”—Herz Kreislauf, August 1987.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

“Hi fanele ku gimeta hi leswaku sweswi ku ni vavabyi lavo tala lava amukelaka ngati lava va nga ta ka va nga pfuneki eka mpompelo (ngati a yi laveki) naswona hambi swi ri tano va ha ri na khombo lerikulu ra vuyelo lebyi nga naveriwiki. Ku hava dokodela loyi, a ri karhi a swi tiva, a a ta paluxa muvabyi eka vutshunguri lebyi byi nga ta ka byi nga n’wi pfuni kambe lebyi byi nga ta n’wi vavisa, kambe sweswo hi swona leswi humelelaka loko ngati yi pomperiwa swi nga fanelanga.”—“Transfusion-Transmitted Viral Diseases,” 1987.

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

“Vatsari van’wana va vule leswaku hemoglobini leyi nga ni mpimo wa le hansi ku fika eka 2 ku ya ka 2,5 gm./100ml. yi nga va leyi amukelekaka. . . . Munhu wa rihanyo lerinene a nga hanya hambi loko a lahlekeriwe hi tisele to tshwuka ta ngati hi mpimo wa tiphesente ta 50 naswona a nga vi na xikombiso xa vuvabyi hi laha ku heleleke loko ngati yi lahleka endzhaku ka nkarhi wo karhi.”—“Techniques of Blood Transfusion,” 1982.

[Bokisi leri nga eka tluka 15]

“Tinhlamuselo ta khale ehenhleni ka ku nghenisiwa ka okisijeni emirini, ku horisa timbanga ni ‘mpimanyeto wa swakudya’ swa ngati ta karhi ta tshikiwa. Ntokoto wa vavabyi lava va nga Timbhoni ta Yehova wu kombisa leswaku ku tsana lokukulu ka ngati ku tiyiseleleka kahle.”—“The Annals of Thoracic Surgery,” March 1989.

[Bokisi leri nga eka tluka 16]

Ni vana lavantsongo ke? “Maendlelo ya vuhandzuri bya vana ya makume-mune-nhungu ya ku pfula mbilu hi vutshila lebyi nga riki na ngati ku nga khathariseki ku rharhangana ka vuhandzuri ma tirhisiwile.” Vana lava a va ri vantsongo ku fikela eka 4,7 wa tikhilogiramu. “Hikwalaho ka ku humelela ka nkarhi na nkarhi ka Timbhoni ta Yehova ni ntiyiso wa leswaku mpompelo wa ngati wu na khombo ra mavabyi lamakulu, sweswi hi tirhisa byo tala bya vuhandzuri bya hina bya timbilu ta vana handle ka mpompelo.”—“Circulation,” September 1984.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Muchini wo yimisa ngati yi nga yi embilwini wu ve mpfuno lowukulu evuhandzurini bya mbilu eka vavabyi lava nga laviki ngati