Buku Ya Bibele Ya Vu-56—Tito

Mutsari: Pawulo

Ndhawu Ya Vutsari: Makedoniya (?)

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 61–64 C.E.

1. (a) I ntirho wihi lowu a wu byarhisiwe Tito? (b) Bandlha ra le Kreta ri sungule exiyin’weni xihi, naswona Vakriste va le Kreta a va fanele ku endla yini?

“MINA Pawulo, nandza [w]a Xikwembu ni muapostola wa Kriste Yesu . . . ndzi tsalela Tito, n’wananga wa xiviri, eku pfumeleni loku hi nga na kona swin’we.” (Tito 1:1, 4) Ri sungurisa sweswo papila ra Pawulo leri yaka eka mutirhi-kulobye ni nakulobye wa nkarhi wo leha loyi ku nga Tito, loyi a n’wi siyeke exihlaleni xa Kreta leswaku a hlela bandlha hi ndlela leyi antswaka. Tito a a ri ni ntirho lowukulu emavokweni ya yena. Xihlala lexi, lexi a ku vuriwa leswaku a xi ri vuako bya khale bya “tata wa swikwembu ni vanhu,” a ku ri xihlovo xa xivulavulelo lexi nge, “to Crete a Cretan,” leswi vulaka “ku hlula nakulobye wa vukanganyisi hi mano.”a Ku pfumala ku tshembeka ka vanhu va rona a ku vumbe xivuriso, lerova Pawulo a tlhela a tshaha muprofeta wa vona vini tanihi loyi a nge: “Vakreta i vanhu va mavunwa masiku hinkwawo; i swiharhi leswo biha, mi malolo lama nga ni makolo.” (1:12) Vakreta va siku ra Pawulo nakambe va hlamuseriwe hi ndlela leyi landzelaka: “Mahanyelo ya vanhu lava a ma nga tshamisekanga, ma nga tshembekanga naswona va tshamela ku holova; a va tinyiketele makwangwa, mahanyelo yo homboloka, vunwa ni ku pyopyiwa hi mpimo lowu hundzeletiweke; naswona Vayuda lava a va ake exikarhi ka vona va vonaka va hundzile vaaka-tiko hi ku tikhoma loko biha.”b A ku ri exiyin’weni xo tano loko mabandlha ya le Kreta ma sungula; naswona hikwalaho ngopfu-ngopfu a swi laveka leswaku vapfumeri va “tshika ku hanya ehandle ka Xikwembu ni ku navela swa misava, kutani [va] hanya emisaveni leyi hi ku tikhoma, ni ku lulama, ni [ku tinyikela eka Xikwembu],” hi laha Pawulo a khongoteleke ha kona.—2:12.

2, 3. (a) Tito a a ri ni vunakulobye byihi na Pawulo? (b) Pawulo kumbexana u tsalele Tito a ri kwihi, naswona hi xikongomelo xihi?

² Buku ya Tito hi yoxe yi nyikela rungula lerintsongo swinene ehenhleni ka vunakulobye bya Pawulo na Tito. Hambi swi ri tano, laha ku kombeteriwaka eka Tito emapapileni man’wana ya Pawulo ku nga kumiwa rungula lerikulu. Tito, loyi a a ri Mugriki, hakanyingi a a famba na Pawulo naswona eka khamba rin’wana u tlhandlukele eYerusalema a ri na yena. (Vagal. 2:1-5) Pawulo u kombetela eka yena tanihi “nakulorhi ni loyi ndzi tirhisanaka na yena.” A ku ri Tito loyi Pawulo a n’wi rhumeleke eKorinto endzhaku ka loko a tsale papila ra yena ro sungula leri yaka eka Vakorinto a ri aEfesa. Loko a ri eKorinto, Tito a a ri ni nhlengo lowu a wu ri karhi wu endleriwa vamakwerhu lava nga eYerusalema, naswona hikwalaho u tlhelele endzhaku hi ku kongomisiwa hi Pawulo leswaku a ya hetisa nhlengo. A ku ri eriendzweni ro vuyela eKorinto laha a hlanganeke na Pawulo eMakedoniya loko Tito a tirhisiwa ku yisa papila ra vumbirhi leri humaka eka Pawulo eka Vakorinto.—2 Vakor. 8:16-24; 2:13; 7:5-7.

³ Endzhaku ka ku ntshunxiwa ka yena eku khotsiweni ka yena ko sungula eRhoma, Pawulo nakambe u hlangane na Timotiya na Tito emalembeni yo hetelela ya vutirheli bya yena. Leswi swi vonaka swi katse ntirho eKreta, Greece na Makedoniya. Eku heteleleni, Pawulo ku vulavuriwa ha yena tanihi loyi a yaka eNikopoli, en’walungu-vupela-dyambu bya Greece, laha handle ko kanakana a khomiweke kona ivi a yisiwa eRhoma leswaku a ya khotsiwa ro hetelela ni ku dlayiwa. A ku ri enkarhini wa riendzo ro ya eKreta loko Pawulo a siya Tito kwalaho leswaku a “hetisa swilo leswi swa ha lavaka ku lulamisiwa, naswona [a] veka vakulukumba va kereke emutini wun’wana ni wun’wana,” ku pfumelelana ni swiletelo leswi a swi nyikeke Tito. Papila ra Pawulo ri vonaka ri tsariwe endzhakunyana ka loko a siye Tito eKreta, kumbexana a ri eMakedoniya. (Tito 1:5; 3:12; 1 Tim. 1:3; 2 Tim. 4:13, 20) Ri vonaka ri tirhe xikongomelo xo fana ni xa leriya ra Timotiya wo Sungula, ku nga ku khutaza mutirhi-kulobye wa Pawulo ni ku n’wi nyika nseketelo lowu tiyisiweke emintirhweni ya yena.

4. Papila leri yaka eka Tito ri fanele ri tsariwe rini, naswona hi byihi vumbhoni bya ku tshembeka ka rona?

⁴ Pawulo u fanele a tsale papila leri enkarhini wo karhi exikarhi ka ku khotsiwa ka yena ko sungula ni ka vumbirhi eRhoma, kumbe kwalomu ka 61 ku ya ka 64 C.E. Ntikelo wa vumbhoni bya ku tshembeka ka papila ra Tito wa fana ni wa mapapila lama tsariweke hi nkarhi lowu fanaka lama yaka eka Timotiya, tibuku tinharhu ta Bibele leti hakanyingi ti vuriwaka “mapapila ya kereke” ya Pawulo. Matsalelo ya fana. Irenaeus na Origen havambirhi va tshaha Tito, naswona swihlovo swin’wana swo tala swa khale na swona swi tiyisa nxaxamelo wa ntiyiso wa buku leyi. Ya kumeka eMatsalweni ya Sinaitic na Alexandrine. Eka John Rylands Library ku na xiphemu xa papirasi, P³², lexi ku nga tluka ra codex ra kwalomu ka lembe xidzana ra vunharhu C.E. lexi xi nga na Tito 1:11-15 na 2:3-8.c A swi kanakanisi leswaku buku leyi i xiyenge lexi tshembekaka xa Matsalwa lama huhuteriweke.

LESWI NGA ENDZENI KA TITO

5. (a) I timfanelo tihi ta valanguteri leti Pawulo a ti kandziyisaka, naswona ha yini ti laveka? (b) Ha yini Tito a fanele ku tshinya hi matimba, naswona ku vuriwa yini hi vanhu lava thyakeke?

⁵ Valanguteri va fanele ku khutaza hi dyondzo leyinene (1:1-16). Endzhaku ka ku xeweta ka rirhandzu, Pawulo u andlala timfanelo ta valanguteri. Ku kandziyisiwa leswaku mulanguteri u fanele ku va “la nga riki na xisandzu,” murhandzi wa vunene, vululami, ku tshembeka, wanuna loyi a “namarhelaka Rito leri tshembekeke, leri fambelanaka ni leswi swi dyondzisiwaka, a ta kota ku tiyisa van’wana hi dyondzo leyi nga yona ya xiviri, ni ku komba ku hoxa ka lava lwaka na yona.” Leswi swa laveka hikwalaho ka ‘vahambukisi va mianakanyo’ lava va tlhelaka va onha mindyangu hinkwayo leswaku va kuma ku vuyeriwa ka vukanganyisi. Kutani Tito u fanele “ku va tshinya hi matimba, leswaku va ta va ni ku pfumela loku hanyaka, va ta ka va nga yingisi mintsheketo ya Vayuda.” Vanhu lava thyakeke va nga ha vula erivaleni leswaku va tiva Xikwembu, kambe va xi landzula hi mintirho ya vona ya ku nga yingisi.—1:6-10, 13, 14.

6. I xitsundzuxo xihi lexi nyikeriwaka ehenhleni ka mahanyelo ya Vakriste?

⁶ Ku hanya hi ku tenga ka mianakanyo, vululami ni ku tinyiketela eka Xikwembu (2:1–3:15). Vavanuna lava dyuhaleke ni vavasati lava dyuhaleke va fanele ku tikhoma ni ku xiximeka. Vavasati lavantsongo va fanele va rhandza vavanuna va vona ni vana va vona kutani va tiveka ehansi ka vavanuna va vona “leswaku Rito ra Xikwembu ri ta ka ri nga sandziwi hi munhu.” Vavanuna lavantsongo va fanele ku va xikombiso xa mintirho leyinene ni ku vulavula loko saseka. Malandza lama lawuriwaka ma fanele ku kombisa ‘ku tshembeka lokunene hi xitalo.’ Tintswalo ta Xikwembu leti nga fanelangiki, leti yisaka eku ponisiweni ti kombisiwile, ti khutaza ku tenga ka mianakanyo, vululami ni ku tinyiketela eka Xikwembu eka lava Xikwembu xi va basiseke hi ku tirhisa Kriste Yesu leswaku va va “vanhu lava tengeke, lava va nga va yena ntsena, ni lava va chivirikelaka ku endla leswinene.”—2:5, 10, 14.

7. Pawulo u kandziyisa yini malunghana ni ku titsongahata, ku ponisiwa ni mintirho leyinene?

⁷ Pawulo u kandziyisa xilaveko xa ku titsongahata ni ku yingisa tihulumendhe ni xa “musa eka vanhu hinkwavo.” Pawulo ni Vakriste-kulobye va vile lavo biha ku fana ni vanhu van’wana. Ku nga ri hikwalaho ka mintirho yihi na yihi ya vona vini, kambe hikwalaho ka tintswalo, rirhandzu ni musa wa Xikwembu, va ponisiwile hi moya lowo kwetsima naswona va ve vadya-ndzhaka eka ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki. Kutani lava va pfumelaka eka Xikwembu va fanele ‘va veka mianakanyo ya vona eku hlayiseni ka mintirho leyinene.’ Va fanele ku papalata ku konanisana ka vuphukuphuku ni ku kanetana ehenhleni ka Nawu, naswona loko ku ri munhu loyi a khutazaka ku pambuka, va fanele va n’wi papalata endzhaku ka xitsundzuxo xo sungula ni xa vumbirhi. Pawulo u kombela Tito ku ta eka yena eNikopoli naswona, endzhaku ko nyikela swiletelo swin’wana swa vurhumiwa, u tlhela a kandziyisa xilaveko xa mintirho leyinene, leswaku a nga vi loyi a nga tswariki mihandzu.—3:2, 7, 8.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

8. I yini lexi nga eka xitsundzuxo xa Pawulo lexi nga epapileni leri yaka eka Tito lexi ‘nga xinene ni lexi vuyerisaka’ eka hina namuntlha, naswona ha yini?

⁸ Vakriste va le Kreta a va hanya exivandleni xa ku hemba, nthyakiso ni makwanga. Xana a va fanele va tixaxameta ni ntshungu lowu? Kumbe xana a va fanele va teka magoza lama tiyeke leswaku va tihambanisa hi laha ku heleleke leswaku va tirha tanihi vanhu lava kwetsimaka eka Yehova Xikwembu? Loko a tivisa Vakreta leswaku va fanele ‘ku veka mianakanyo ya vona eku hlayiseni ka mintirho leyinene’ hi ku tirhisa Tito, Pawulo u te: “Hi swona leswi nga swinene, leswi pfunaka vanhu.” Ni namuntlha i ‘swinene ni leswi pfunaka’ emisaveni leyi mbombomeleke endzhopeni wa mikhuva ya ku pfumala ntiyiso ni ku nga tshembeki, leswaku Vakriste va ntiyiso “va dyondz[a] ku chivirikela mintirho leyinene,” va veka mihandzu entirhweni wa Xikwembu. (3:8, 14) Ku avanyisa hinkwako ka Pawulo ka ku tikhoma loko biha ni vuhomboloki leswi a swi xungeta mabandlha ya le Kreta ku yima tanihi xitsundzuxo eka hina sweswi loko ‘tintswalo ta Xikwembu leti nga fanelangiki ti hi letela ku papalata mikhuva leyo biha ni ku navela ka misava ni ku hanya hi ku tenga ka mianakanyo ni vululami ni ku tinyiketela eka Xikwembu exikarhi ka mafambiselo lawa ya swilo.’ Vakriste nakambe va fanele va “tilunghisela ku tirha mintirho hinkwayo leyinene” hi ku kombisa ku yingisa tihulumendhe, va hlayisa ripfalo lerinene.—2:11, 12; 3:1.

9. Nkoka wa dyondzo leyi lulameke wu kandziyisiwa njhani, ngopfu-ngopfu tanihi vutihlamuleri bya mulanguteri?

⁹ Tito 1:5-9 yi tatisa 1 Timotiya 3:2-7 eku kombiseni leswi moya lowo kwetsima wu swi lavaka eka valanguteri. Leswi swi kandziyisa ‘ku khomelela swinene ka mulanguteri eka rito leri tshembekaka’ ni ku va mudyondzisi ebandlheni. Leswi swi laveka swonghasi eku yiseni hinkwavo eku vupfeni! Entiyisweni, xilaveko lexi xa dyondzo leyi lulameke xi kandziyisiwa minkarhi yo hlayanyana epapileni leri yaka eka Tito. Pawulo u tsundzuxa Tito ku “dyondzisa leswi dyondzo leyi nga yona ya xiviri yi lavaka swona.” Vavasati lava dyuhaleke va fanele ku va ‘vadyondzisi va leswo lulama,’ naswona malandza ma fanele ‘ku sasekisa dyondzo ya Muponisi wa vona, loyi ku nga Xikwembu eka swilo hinkwaswo.’ (Tito 1:9; 2:1, 3, 10) Loko a kandziyisa xilaveko xa leswaku Tito tanihi mulanguteri a tiya ni ku pfumala ku chava edyondzweni ya yena, Pawulo u ri: “Dyondzisa timhaka leti, u tirhisa matimba hinkwawo lawa u nga nyikiwa wona ku khongotela ni ku tshinya van’wana.” Naswona emhakeni ya lava va nga yingisiki, u ri: “U fanele ku va tshinya hi matimba, leswaku va ta va ni ku pfumela loku hanyaka.” Xisweswo, papila ra Pawulo leri yaka eka Tito ngopfu-ngopfu “[ri] pfuna ku dyondzisa, ku laya, ku ololoxa swilo, ku tolovetisa leswo lulama.”—Tito 2:15; 1:13; 2 Tim. 3:16.

10. Papila leri yaka eka Tito ri hi khutaza eka yini, naswona i ntshembo wihi lowu tsakisaka lowu ri wu pfuxaka?

¹⁰ Papila leri yaka eka Tito ri pfuxa ku tlangela ka hina ka tintswalo leti nga fanelangiki ta Xikwembu naswona ri hi khutaza ku fularhela vubihi bya misava ‘loko hi rindzela ntshembo lowu tsakisaka ni ku humelela loku vangamaka ka Xikwembu lexikulu ni ka Muponisi wa hina, ku nga Kriste Yesu.’ Hi ku endla tano, lava va vuriweke lava lulameke hi ku tirhisa Kriste Yesu va nga ha “amukela ndzhaka ya vutomi lebyi nga heriki” eMfun’weni wa Xikwembu.—Tito 2:13; 3:7.

[Tinhlamuselo ta le hansi]