Buku Ya Bibele Ya Vu-65—Yuda

Mutsari: Yuda

Ndhawu Ya Vutsari: Palestina (?)

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 65 C.E.

1. Xana Yuda u swi kume swi fanela ku tsala papila ra yena ra matimba a tsalela vamakwavo hikwalaho ka swiyimo swihi leswi nga endzeni ka bandlha?

VAMAKWAVO va Yuda va Vukriste a va ri ekhombyeni! Hi nkarhi lowu hundzeke ku sukela eka rifu ni ku pfuxiwa ka Kriste Yesu, vanhu vambe a va nghena ebandlheni ra Vukriste. Nala u nghenile hi xikongomelo xo herisa ripfumelo, hi laha muapostola Pawulo a a tsundzuxe ha kona kwalomu ka malembe ya 14 lama hundzeke. (2 Vates. 2:3) Xana vamakwerhu a va ta tsundzuxiwa njhani ni ku hlayisiwa va ri lava tilangutelaka ehenhleni ka khombo? Papila ra Yuda, ra matimba ni leri nga ni ntamu eka marito ya rona yo sungula, ri nyikele nhlamulo. Yuda hi yexe u boxe xiyimo xa yena kahle eka tindzimana 3 na 4: ‘Ndzi swi vone swi ri swa nkoka ku mi tsalela hi mhaka ya leswi vanhu van’wana va ngungumeleke va nghena, vanhu lava nga xi chaviki Xikwembu, va hundzula tintswalo leti nga fanelangiki ta Xikwembu xa hina va ti endla xivangelo xo tikhoma hi ndlela yo biha.’ Masungulo ya dyondzo leyinene ni mahanyelo lamanene a swi ri karhi swi xungetiwa. Yuda u tivone a boheka ku lwela swilaveko swa vamakwavo, leswaku na vona, va ta lwela swinene ripfumelo.

2. (a) Yuda a a ri mani? (b) Hi byihi vuxaka lebyi Yuda a byi tlangeleke swinene na Yesu?

² Kambe Yuda a a ri mani? Marito yo sungula ma vula leswaku papila ri tsariwe hi “Yuda, nandza wa Yesu Kriste ni makwavo wa Yakobo, [eka vahlawuriwa].” Xana Yuda kumbe Yudasi, a a ri muapostola, tanihi leswi vambirhi eka vaapostola vo sungula va 12 va Yesu a va ri na vito ra Yudasi? (Luka 6:16) Yuda a nga tivuli muapostola, kambe ematshan’weni ya sweswo u vulavula hi vaapostola tanihi munhu wa vunharhu a ku “vona,” a tihambanisa kahle. (Yuda 17, 18) Ku tlula kwalaho, u tivula “makwavo wa Yakobo,” swi le rivaleni leswaku u vula mutsari wa papila ra Yakobo, loyi a a ri makwavo wa Yesu hi manana. (Ndz. 1) Tanihi un’wana wa ‘tiphuphu’ ta bandlha eYerusalema, Yakobo loyi a a tiviwa swinene, hi yona mhaka leyi Yuda a tixaxametaka na yena. Leswi swi endla Yuda na yena a va makwavo wa Yesu hi manana, naswona u xaxametiwa a ri yena. (Vagal. 1:19; 2:9; Mat. 13:55; Marka 6:3) Hambi swi ri tano, Yuda a nga tikurisanga hi vuxaka bya yena bya nyama na Yesu, kambe hi ku titsongahata u kandziyise vuxaka bya yena bya moya tanihi “nandza wa Yesu Kriste.”—1 Vakor. 7:22; 2 Vakor. 5:16; Mat. 20:27.

3. I yini lexi tiyisaka ku tshembeka ka papila ra Yuda?

³ Ku tshembeka ka buku leyi ya Bibele ku seketeriwa hi ku boxiwa ka yona eka Xiphemu xa Muratori, xa lembe xidzana ra vumbirhi C.E. Tlhandla-kambirhi, Clement wa le Alexandria (lembe xidzana ra vumbirhi C.E.) u yi amukele tanihi leyi nga enawini. Origen u vulavule hi yona tanihi buku ya “mintila yi nga ri yingani, kambe leyi taleke hi marito lama nga ni rihanyo ya tintswalo ta le tilweni.”a Tertullian na yena u yi vule leyi nga enawini. A swi kanakanisi leswaku yi fambisana ni Matsalwa man’wana lama huhuteriweke.

4. Xana Yuda i papila ra njhani, swi nga ha endleka ri tsaleriwe kwihi, naswona i yini leswi ringanyetiwaka malunghana ni nkarhi wa vutsari?

⁴ Yuda u tsalele “vahlawuriwa,” a nga boxi bandlha kumbe munhu wo karhi, kutani mhaka ya yena i papila ra mani na mani leri faneleke ri hangalasiwa eka Vakriste hinkwavo. Hambi leswi swi nga vuriwangiki, ndhawu leyi yi nga vaka yi tsaleriwe eka yona hi le Palestina. Nakambe swa nonon’hwa ku veka lembe hi ku tiyiseka. Hambi swi ri tano, ku nga ha va ku ri exikarhi swinene ka ku kula ka bandlha ra Vukriste, hi leswi Yuda a kokelaka nyingiso eka “leswi vuriweke khale hi vaapostola va Hosi ya hina Yesu Kriste” naswona kumbexana u tshaha 2 Petro 3:3. (Yuda 17, 18) Ku tlula kwalaho, ku na ku yelana lokukulu exikarhi ka Yuda ni ndzima ya vumbirhi ya Petro wa Vumbirhi. Leswi swi kombisa leswaku u tsale kwalomu ka nkarhi lowu fanaka ni wa Petro, havambirhi va karhatekile hi khombo ra bandlha hi nkarhi wolowo. Hikwalaho, 65 C.E. ri ringanyetiwa tanihi lembe leri faneleke. Lembe leri nakambe ri seketeriwa hi leswi Yuda a nga boxiki ku nghena ka Cestius Gallus leswaku a ya herisa mpfilumpfilu wa Vayuda hi 66 C.E., naswona a nga ku boxi ku wa ka Yerusalema hi 70 C.E. Yuda eka papila ra yena u kombetela eka ku avanyisa ko karhi ka Xikwembu loku vekiwaka ehenhla ka vadyohi, naswona swi le rivaleni leswaku loko Yerusalema ana se a wu wile, a a ta va a tlhele a tiyisa mhaka leyi hi ku boxa ku tisiwa loku ka ku avanyisa, ngopfu-ngopfu tanihi leswi Yesu a vhumbeke xiendlakalo lexi.—Yuda 5-7; Luka 19:41-44.

LESWI NGA ENDZENI KA YUDA

5. (a) Ha yini Yuda a swi kuma swi ri swa nkoka ku tsalela vahlawuriwa leswaku va “lwela vupfumeri”? (b) Hi swihi swikombiso swa xitsundzuxo leswi Yuda a swi nyikelaka?

⁵ Switsundzuxo ehenhleni ka vuoswi ni ku honisa vuhosi (tindz. 1-16). Endzhaku ko vula marungula ya rirhandzu eka “vahlawuriwa,” Yuda u vula leswaku a a tiyimisele ku tsala hi “timhaka ta ku ponisiwa loku nga ka hina hinkwerhu,” kambe sweswi u swi vona swi ri swa nkoka ku va tsalela “ku lwela vupfumeri.” Ha yini? Hi mhaka ya leswi vanhu lava nga chaviki Xikwembu va ngungumeleke va nghena, va hundzula tintswalo leti nga fanelangiki ta Xikwembu ti va xivangelo xo tikhoma hi ndlela yo biha. Yuda u vula leswaku vanhu lava, “va landzula Yesu Kriste, yena N’wini wa hinkwaswo ni Hosi ya hina.” (Tindz. 1, 3, 4) U va tsundzuxa leswaku hambi loko Yehova a ponise vanhu aEgipta, endzhaku U va “herisile lava va nga pfumelangiki.” Tlhandla-kambirhi, Yehova u hlayise tintsumi leti lan’weke ndhawu ya tona leyi faneleke “ku fikela siku lerikulu ra ku avanyisa.” Hi ku fanana, nxupulo wa hi laha ku nga heriki ehenhla ka Sodoma na Gomora ni miti leyi nga ekusuhi na yona i xikombiso xa xitsundzuxo xa vumundzuku bya lava ‘endlaka vuoswi ku tlurisa ni ku hlongorisa nyama ku yi tirhisa hi ndlela yo biha.’—Tindz. 5-7.

6. Xana vanhu lava nga chaviki Xikwembu va tipeta eka yini, naswona xana Yuda u ku fanisa njhani ku hoxa ni vuyelo bya mahanyelo ya vona?

⁶ Sweswi, hi laha ku fanaka, vanhu lava nga chaviki Xikwembu “va nyamisa miri . . . a va na mhaka ni vuhosi . . . va sandza ni [vanhu vo kwetsima].” Hambi a ri Mikayele ntsumi leyikulu a yi n’wi sandzanga Diyavulosi loko va kanela hi miri wa Muxe, hi ku olova u te: ‘Yehova a a ku tshinye.’ Kambe vanhu lava va tirhisa nhlamba naswona va hambeta va tithyakisa ku fana ni swiharhi leswi nga ehleketiki. Va landzele ndlela ya Kayini, Balama na Kora wa muxandzuki. Va fana ni maribye lama tumbetiweke endzeni ka mati, ku fana ni mapapa yo pfumala mati, ku fana ni mirhi yo pfumala mihandzu leyi feke kambirhi yi tlhela yi tsuvuriwa, ku fana ni magandlati lama karihaka lama kombisaka vuhava bya wona, ku fana ni tinyeleti leti nga ni ndlela leyi vekiweke. Lava va “[hlayiseriwe] munyama lowukulu ngopfu, hilaha ku nga heriki.” (Tindz. 8, 9, 13) Enoko u profete leswaku Yehova u ta avanyisa vanhu lava, lava nga chaviki Xikwembu. I van’unun’uti ni vavileri, naswona va xiya vumunhu hi vutianakanyi.

7. (a) Xana vaapostola va tsundzuxe njhani malunghana ni vahlekuri? (b) Hikwalaho ka ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki, i yini lexi “varhandziwa” va faneleke va tiendlela xona vona vini kun’we ni van’wana?

⁷ Xitsundzuxo ehenhleni ka ku tshama erirhandzwini ra Xikwembu (tindz. 17-25) Yuda u tsundzuxa vamakwavo hi ndlela leyi ha yona vaapostola va Hosi Yesu Kriste a va tala ku tsundzuxa leswaku “eminkarhini leyo hetelela, ku ta humelela vasandzi lava susumetiwaka hi ku navela ka vona loko biha va nga chavi Xikwembu.” Vaonhi lava i “vanhu lava fambisiwaka hi swa misava, lava nga hava Moya.” Hikwalaho, “varhandziwa” va fanele va tiaka eripfumelweni naswona va tihlayisa erirhandzwini ra Xikwembu, loko va ha rindzele musa wa Kriste “lowu yisaka evutomini lebyi nga heriki.” Na vona, a va kombise musa ni ku pfuna lava tsaneke. Yuda u gimeta hi ku yisa ku kwetsima hi Hosi Yesu Kriste eka “Xikwembu xi ri xin’we, muponisi,” lexi xi nga va sirhelelaka eku weni.—Tindz. 18-21, 25.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

8. Xana Yuda u ma tirhise njhani Matsalwa lama huhuteriweke ni ‘buku ya ntumbuluko’ ku tsundzuxa vamakwavo?

⁸ Yuda hi yexe u kume Matsalwa lama huhuteriweke ma ri lama pfunaka ku tsundzuxa, ku khongotela, ku khutaza, ku letela ni ku laya “varhandziwa.” Loko a paluxa xidyoho lexikulu xa vangungumeri lava nga chaviki Xikwembu, u tirhise swifaniso leswi vulavulaka swo huma eMatsalweni ya Xiheveru, xo tanihi hi lexiya xa Vaisrayele lava tlhentlhelaka endzhaku, tintsumi leti dyoheke ni vaaki va Sodoma na Gomora, a kombisa leswaku hinkwavo lava endlaka vubihi va ta tokota nxupulo wo tano. U fanisa vanhu lava hombolokeke ni swiharhi leswi nga ehleketiki, naswona u vule leswaku a va famba endleleni ya Kayini, lava landzaka xihoxo xa Balama, ni ku lova ku fana na Kora hi ku vulavula ka vona ko xandzuka. Nakambe u teke swifaniso leswi nyanyulaka ‘ebukwini ya ntumbuluko.’ Papila ra Yuda leri kongomeke hi roxe ri ve xiphemu xa “Matsalwa hinkwawo,” lama faneleke ku dyondziwa swin’we ni Matsalwa hinkwawo, ma dyondzisa mahanyelo lama faneleke “eminkarhini leyo hetelela.”—Yuda 17, 18, 5-7, 11-13; Tinhl. 14:35-37; Gen. 6:4; 18:20, 21; 19:4, 5, 24, 25; 4:4, 5, 8; Tinhl. 22:2-7, 21; 31:8; 16:1-7, 31-35.

9. Ha yini xitsundzuxo xa Yuda xa ha laveka enkarhini lowu, naswona xana Vakriste va fanele va hambeta va tiaka eka swivandla swihi?

⁹ Minkaneto ni miringo yo huma ehandle yi tsandzekile ku yimisa ku kula ka Vukriste, kambe sweswi vamakwerhu a a va ri ekhombyeni ra nthyakiso wa kwalaho. Maribye lama tumbetiweke ehansi a ma xungeta ku onha bandlha hinkwaro. Hi ku xiya leswaku khombo leri ri nga ha onha swinene, Yuda u vulavule swinene a seketela ‘ku lwela swinene ripfumelo.’ Papila ra yena ri le nkarhini namuntlha hi laha a ri ri ha kona hi nkarhi wolowo. Xitsundzuxo lexi fanaka xa ha laveka. Ripfumelo ra ha fanele ku hlayisiwa ni ku lweriwa, vunghwavava byi tsuvuriwa, lava kanakanaka va pfuniwa hi musa kutani va ‘vutliwa endzilweni,’ loko sweswo swi koteka. Leswaku va seketela vutshembeki emahanyelweni, ku humelela emoyeni, ni vugandzeri bya ntiyiso, Vakriste namuntlha va fanele va hambeta va tiaka eripfumelweni leri kwetsimaka swinene. Va fanele va yima hi misinya ya milawu leyinene ni ku tshinela swinene eka Xikwembu hi xikhongelo. Nakambe va fanele va xixima swinene “vuhosi,” va kombisa xichavo eka vulawuri lebyi nyikiweke hi Xikwembu ebandlheni ra Vukriste.—Yuda 3, 23, 8.

10. (a) Xana bandlha ri fanele ri va khoma njhani vanhu vo fana ni swiharhi, naswona xana leswi swi ta yisa eka yini? (b) Hi yihi hakelo leyi yimeleke vadya-ndzhaka va Mfumo, naswona lava va hlanganyela na Yuda eka yini?

¹⁰ ‘Vanhu lava fanaka ni swiharhi, lava nga hava vumoya,’ a va nga ngheni eMfun’weni wa Xikwembu naswona va ta nghenisa van’wana lava nga endleleni yo ya evuton’wini lebyi nga heriki ekhombyeni ntsena. (Yuda 19; Vagal. 5:19-21) Bandlha ri fanele ku tivisiwa ha vona naswona ri fanele ri va susa! Xisweswo, “musa, ni ku rhula, ni rirhandzu” swi ta andza eka varhandziwa, naswona va ta tihlayisa erirhandzwini ra Xikwembu, ‘va ha yimele musa wa Hosi ya vona Yesu Kriste lowu yisaka evuton’wini lebyi nga heriki.’ Xikwembu Muponisi xi ta veka vadya-ndzhaka va Mfumo “[va] nga ri na xivati, [va] tsakile.” Entiyisweni lava va hlanganyela na Yuda eku yiseni ka “ku twala, ni vukulukumba, ni ku fuma, ni matimba” eka Yena ha Yesu Kriste.—Yuda 2, 21, 24, 25.

[Nhlamuselo ya le hansi]