“Rifuwo Ra Tiko Leri Hlawulekeke” — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

“Rifuwo Ra Tiko Leri Hlawulekeke”

MANHATTAN la nga ni matimba i masungulo lama nga tolovelekangiki ya ku hlengeletiwa ka vutshila lebyi tiyisaka matimu ya Bibele. Kambe ke, eka Phaka ya le Xikarhi ya Muti wa New York ku na The Metropolitan Museum of Art, leyi ku nga ri khale yi veke ni “Rifuwo ra Tiko Leri Hlawulekeke: Vutshila Bya Khale Lebyi Humaka eMuziyama Wa Israyele.” Xikombiso lexi a xi vumbiwa hi swilo leswi nga vaka 200 leswi lombiweke swi huma eMuziyama wa Israyele eYerusalema.

Vaaka-tiko va khale va le tikweni ra Bibele va hlamusela mhaka ya vona hi ku tirhisa mintirho leyi ya vutshila. Tanani, a hilanguteni, a hi yingiseni kutani hi dyondza. Hambi swi ri tano, xo sungula, u fanele ku teka magoza ya 28 lama yisaka eka nyangwa leyi nga ni tikholomu ya Muziyama wa Metropolitan. Loko se u nghenile, u tiyimisela ku sungula pfhumba ra wena ra ku famba exikarhi ka malembe ya magidi yo talanyana ya matimu ya Bibele. Leswi landzelaka hi swona leswi u nga ta swi vona:

Nhlamuselo ya Habakuk—buku ya madzovo leyi leheke kwalomu ka ntlhanu wa tifidi (1,5 m), leyi vito ra Xikwembu ri humelelaka eka yona makhamba yo hlayanyana. Buku leyi hi yin’wana ya leti tshuburiweke eku sunguleni ni leyi hlayisiweke ku antswa ya Matsalwa ya Lwandle Ra-Ku-Fa, leyi thyiweke ku “tshuburiwa lokukulu ka ntivo-swa-khale ka lembe xidzana leri.” (Tibuku leti ti na swiyenge swa buku yin’wana ni yin’wana ya Matsalwa ya Xiheveru handle ka Ester naswona ti hi yisa endzhaku eka lembe xidzana ravumbirhi B.C.E. Xisweswo, handle ka swiphemu swa matsalwa, ti hi yisa endzhaku hi gidi ra malembe ku tlula tikopi leti tiviwaka ti ri ta khale ta Bibele.) Nhlamuselo ya Habakuk yi na kwalomu ka mbirhi-xanharhu xa buku ya Habakuk (1:4–2:20), yi kopiwile hi tsalwa ra maletere lamakulu ya Xiarama eku heleni ka lembe xidzana ro sungula B.C.E., naswona yi hlanganisiwe ni nhlamuselo. “Kambe vito ra maletere ya mune ra Yehova, tetragrammaton, hinkwako ya tsariwe hi matsalelo ya ririmi ra Xiheveru,” ku vula khadi ra rungula ra muziyama. Ina, u nga yi vona khwatsi Tetragrammaton!

Xirhengele xa “Yindlu ya Xikwembu”—xipetlu xa vumba lexi vito ra Xikwembu ri humelelaka eka xona kambirhi hi xivumbeko xa Tetragrammaton. Xirhengele lexi xi kumekaka edzongeni wa Israyele a ri ri papila leri tsaleriweke wanuna la vuriwaka Eliashib naswona ri tsariwe le ndzhaku eka xiphemu xa vumbirhi xa lembe xidzana ra vunkombo B.C.E. Papila ra kona ri sungurisa leswi: “Eka Hosi yanga Eliashib: Onge Yehova a nga kombela ku rhula ka wena.” Ri hela hi ndlela leyi: “U tshama endlwini ya Yehova.”—Vona tluka 12 ra broxara leyi nge Vito Ra Xikwembu Leri Nga Ta Tshama Hi Masiku, leyi humesiweke hi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

Tsalwa ra Pontiyo Pilato—tsalwa ra nkoka ra matimu leri sukelaka eka lembe xidzana ro sungula, ri tshuburiwe eKhezariya. Emahlweni ka 1961 ku boxiwa ka Pontiyo Pilato a ku ri ematlukeni ya Bibele ni le ka matsalwa ya lembe xidzana ro sungula ya van’wamatimu va Rhoma ni Vayuda ntsena. Hambi swi ri tano, sweswi, u nga vona ku tsariwile marito lama nge “Pontiyo Pilato Matsalani wa Yudiya” eka xirhengele xa Xilatini eka xiyenge xa ribye leri hambaneke. Leswi swi tiyisa vukona bya wanuna loyi a pfumeleleke ku dlayiwa ka Yesu Kriste.

Tsalwa ra “Xivandla Xo Ba Mhalamhala”—leri tshameke ri va xiphemu xa platifomo ya le dzonga-vupela-dyambu xa leswi nghenisiweke etempeleni eYerusalema. Loko tempele yi lovisiwile hi 70 C.E., xiphemu lexi xa ribye xi wele exitarateni xa le hansi. Marito lama nge “eka xivandla xo ba mhalamhala” ya tsariwe hi Xiheveru eka ribye leri ro khwaxa ra rekthengula, ro leha tifidi tinharhu (1 m) naswona ya vula xivandla lexi muchayi wa nanga a a yima eka xona, kumbexana loko a fungha ku sungula kumbe ku hetelela Savata hi ku chaya kakwe ka nanga. Ehenhleni ka miako leyi a yi ri emasungulweni ya tempele, tsalwa leri hi wona nchumu wa nkoka ntsena lowa ha riki kona, xisweswo ri tiyisa ku hetiseka ka vuprofeta bya Yesu eka Matewu 24:1, 2.

Tsalwa Ra Xilahlo Xa Uziya, Hosi ya Yuda—ribye ra xikwerefidi xin’we (0,3 m) leri nga ni tsalwa ra Xiarama: “Laha ku tisiwe marhambu ya UZiya Hosi ya Yuda. U nga pfuli.” Xitsundzuxo lexi xi nga ha va lexi pfumelelanaka ni nhlokonho wakwe, kumbe xi nga ha vula nsivelo lowu tolovelekeke wo lwisana ni ku pfukula masirha. (2 Tikronika 26:16-23) Ribye leri, leri tsariweke ku sukela hi lembe xidzana ro sungula B.C.E., ri kumiwe ekusuhi na Yerusalema naswona ri funghe ku lahliwa nakambe ka marhambu ya hosi malembe xidzana endzhaku ka rifu rakwe, tanihi leswi eku sunguleni a a nga lahliwanga kona ensin’wini ya swilahlo swa tihosi ta tiko rero.

Xiyimo Xa Vugandzeri Ni Swiyimbeleri—xiyimo xa xirhengele lexi nga tolovelekangiki xa kwalomu ka fidi yin’we (0,3 m) hi ku leha leswi kombisaka swinene minkhuvo ya Vafilista ya vukhongeri. Masungulo ya kona ya na swiyimbeleri swa ntlhanu, xin’wana ni xin’wana xi tlanga xichayachayani xa vuyimbeleri—swiphambati, tiphayiphi timbirhi, xichayachayani xa tisinga na ngomana. Xiyimo lexi xi kumeke eAshdod naswona xi tsariwe ku sukela eku heleni ka lembe xidzana ra vu-11 ku ya eku sunguleni ka ra vu-10 B.C.E.

Xiyimo xa Vakanana xa Vukhongeri—xiyimo xa vumba lebyi ceriweke, xa xikwere lexi khavisiweke hi swivumbeko swa vanhu ni swa swiharhi. Xi katsa Ašera swikwembu leswikulu swa Vakanana, leswi endliweke hi xivumbeko xa murhi kumbe mhandzi yo hlawuleka, na Baal, hi xivumbeko xa rhole leri nga ni timpiko to tala ta xikwembu xa dyambu. (Eksoda 34:12-14; 2 Tihosi 23:4, 5) Xiyimo lexi nga kwalomu ka tifidi timbirhi hi ku leha (0,6 m), lexi kumbexana xi endleriweke magandzelo kumbe swikwembu, xi kumekile ekusuhi na Megido naswona xi tsariwe ku sukela eku heleni ka lembe xidzana ra vu-10 B.C.E.—Ringanisa 2 Tikronika 34:4.

Tindlopfu Leti Humaka eSamariya—minkhaviso leyi humaka eSamariya yi tsariwe ku sukela eka lembe xidzana ra vu-9 ku ya eka ra vu-8 B.C.E. Yi tsundzuxa munhu hi “yindlu ya tindlopfu” leyi Akab a yi akeke eSamariya kumbe minkhaviso ya xivumbeko xa “timhondzo ta tindlopfu” ta mahanyelo lama onhiweke lawa ku lwisaniweke na wona hi muprofeta Amos. (1 Tihosi 22:39; Amos 3:15; 6:4) Tanihi leswi vatshila va Fonixiya a va ri emahlweni hi ku khavisa, swin’wana swa swilo leswi swa vutshila swi huma eka vukhongeri bya Baal bya vuhedeni, kumbexana lebyi sunguriweke hi Yesabel, nkata Akab wa Mufonixiya.

Swo tala swa swilo leswi siveriweke swi sasekile hi xivumbeko na hi muvala. Kambe swin’wana swa swona, ku fana ni milawu ya swikwembu swa xisati leswi nonisiweke, swi kombisa mikhuva ya vukhongeri lebyi thyakisiweke bya tiko. Van’wana va hlamusela ndlela leyi minkucetelo yimbe yi vumbeke xivumbeko xa yona. Nsivelo lowu nge “Rifuwo ra Tiko Leri Hlawulekeke” ni yin’wana yo fana na yona yi engetela ku twisisa ka munhu ka vanhu, tipolitiki, vukhongeri ni vutshila bya tiko ra Bibele.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

Nhlamuselo Ya Habakuk

[Xihlovo Xa Kona]

Ndhumba ya Buku, Muziyama Wa Israyele, Yerusalema

Xirhengele Xa “Yindlu Ya Xikwembu”

[Xihlovo Xa Kona]