Rifuwo Leri Humaka Eka Evangeli Ya Matewu
YEHOVA XIKWEMBU u huhutele khale ka muluvisi Matewu ku tsala mhaka leyi nyanyulaka ya ku tswariwa, vutomi, rifu ni ku pfuka ka Yesu Kriste. Vumbhoni eka matsalwa yo tala lama tsariweke hi voko ya le ndzhaku ka lembe xidzana ra vukhume ya vula leswaku Evangeli leyi yi tsariwe kwalomu ka lembe ra vunhungu endzhaku ka ku tlhandluka ka Yesu (c. 41 C.E.). Leswi a swi lwisani ni vumbhoni bya le ndzeni, tanihi leswi mhaka yi helaka hi ku lerisa ka Yesu ka ku endla vadyondzisiwa hi 33 C.E. naswona a yi vuli nchumu hi ku lovisiwa ka Yerusalema hi mavoko ya Varhoma hi 70 C.E.
Eka Historia Ecclesiastica ya yena (Matimu ya Vafundhisi), n’wamatimu wa lembe xidzana ra vumune Eusebius u tshaha Papias na Irenaeus va lembe xidzana ra vumbirhi na Origen wa ra vunharhu, lava hinkwavo ka vona va nyikaka Matewu Evangeli leyi kutani va vula leswaku u yi tsale hi Xiheveru. Xana entiyisweni lexi a ku ri Xiarama? Ku nga ri hi ku ya hi matsalwa lama boxiweke hi George Howard, profesa wa vukhongeri eYunivhesiti ya Georgia. U tsarile a ku: “Mianakanyo leyi ngopfu-ngopfu yi vangiwe hi ku tiva leswaku emasikwini ya Yesu Xiheveru a xi nga ha tirhisiwi ePalestina kambe a xi siviwe hi Xiarama. Ku landzelana ka ku tshuburiwa ka Tibuku ta Lwandle leri Feke, leti to tala ta tona ti tsariweke hi Xiheveru, kun’we ni matsalwa man’wana ya Xiheveru yo huma ePalestina ya ku sukela enkarhini lowu tolovelekeke wa Yesu, sweswi ti kombisa Xiheveru xi ri lexi a xi ri kona naswona xi andzile eka lembe xidzana ro sungula.” Entiyisweni, Matewu u tsale Evangeli ya yena leswaku a pfuna Vakriste va Vaheveru kambe a nga ha va a yi hundzuluxele eka Xigriki lexi tolovelekeke.
Hi ku khutaza leswaku u hlaya Evangeli ya Matewu. Loko hi languta rifuwo lerintsongo leri yi nga na rona, xiya xisekelo xa matsalwa lama vekaka mhaka erivaleni.
Ku Tswariwa Ni Vutirheli Byo Sungula
Evangeli ya Matewu yi sungula hi rixaka ni ku tswariwa ka Yesu. Loko Mariya a kumeke a ri ni nyimba, muvuti wa yena, Yosefa, ‘u endle makungu yo n’wi tshika exihundleni.’ (1:19) Kambe xana a a ta swi endlisa ku yini sweswo, leswi a va lo vutana ntsena? Phela, eka Vayuda wansati la tshembisiweke a a ri ni timfanelo leti fanaka ni ta vavasati lava tekiweke. Loko a ve ni vuxaka bya rimbewu ni un’wana, a a ta khandliwa hi maribye onge hi loko a ri muoswi wa xisati. (Deuteronoma 22:23-29) Hikwalaho ka xiboho xa ku tshembisana, hikwalaho Yosefa u kunguhate ku dlaya vukati na Mariya, hambi leswi a ku nga ri na nkhuvo lowu va hlanganiseke evukatini.
Tindzima to sungula ta Evangeli ya Matewu ti na Dyondzo ya Yesu ya le Ntshaveni. Eka yona, Kriste u tsundzuxe leswaku munhu a a ta yisiwa eka “Huvo-nkulu” (NW) hikwalaho ka ku vula makwavo “xiphukuphuku.” (5:22) Ku vulavula ko tano ku katse ku vula makwenu xihunguki.
Kambe xana a ku ri yini “Huvo-nkulu”? A ku ri swirho swa 71 swa Sanedri ya le Yerusalema. Xana i xisekelo xihi lexi a xi laveka ku fanelekela ku va xirho eka yona? Cyclopedia ya McClintock na Strong va ri: “Mukomberi a a fanele ku va a nga ri na xisolo emahanyelweni ni le mirini. A a fanele a ri na malembe ya le xikarhi, wo leha, a languteka kahle, wo fuma, la dyondzekeke . . . A ku laveka leswaku a tiva tindzimi to talanyana . . . Vanhu lava dyuhaleke ngopfu, vaproselita, vatsheniwa ni Vanetinim a va nga faneleki hikwalaho ka mahanyelo ya vona lama nga tolovelekangiki; naswona vanhu vo tano a va nga ta hlawuriwa tanihi leswi a va nga ri na vana, hikuva a va nga ta va na ntwela-vusiwana eka timhaka ta ndyangu . . . ; hambi ku ri lava a va nga komba leswaku a va ri rixaka ra le nawini ra muprista, ra Mulevhi, kumbe Muisrayele. . . . Munhu wa Sanedri Leyikulu, xo sungula, a a fanele a ve muavanyisi emutini wa ka vona; a ri loyi a susiweke kwalaho a ya eka Sanedri Leyintsongo . . . , ku suka kwalaho nakambe a ve loyi a yisiweke eka Sanedri Leyintsongo ya vumbirhi . . . a nga si amukeriwa tanihi xirho xa makume-nkombo-n’we.”
Kutani Yesu a a vula leswaku “loyi a nge ka makwavo: ‘U xiphukuphuku!’” U na nandzu lowu fanaka ni wa munhu loyi a khotsiweke kutani a gweveriwa rifu hi Huvo-nkulu ya Vayuda. Mayana xitsundzuxo xonghasi xa leswaku hi nga rhuketeli vamakwerhu! A hi khomeni ririmi ra hina leswaku hi nga tshuki hi kuma xigwevo eHubyeni ya le Henhla, emahlweni ka Yehova, ‘Muavanyisi wa misava hinkwayo.’—Genesa 18:25; Yakobo 3:2-12.
Yesu Mudyondzisi La Humelelaka
Nakambe Evangeli leyi yi komba Yesu tanihi mudyondzisi la kotaka ku hlamula swivutiso hi vutshila. Hi xikombiso, loko a hlamula xivilelo, u hlamusele mhaka leyi vadyondzisiwa va yena va nga titsoniki swakudya ha yona. (9:14-17) A va nga ri na xivangelo xo titsona swakudya loko a ha hanya. Kambe tanihi laha a vhumbeke ha kona, va titsone swakudya ni ku rila loko a file hikuva a va nga yi tivi mhaka leyi rifu ra yena ri pfumeleriweke ha yona. Hambi swi ri tano, endzhaku ka loko va kume moya lowo kwetsina hi Pentekosta, va voningeriwile kutani a va ha titsonanga swakudya hikwalaho ka gome.
Loko a ha vulavula hi mhaka leyi fanaka, Yesu u engetele leswaku a ku na munhu la rhungaka nguvu ya khale hi lapi lerintshwa hikuva matimba ya rona ya nyanyisa ku handzuka. Nakambe u vule leswaku vhinya leyintshwa a yi cheriwi eka minkwama ya khale ya vhinya. Nkwama wa vhinya, kumbe bodlhela ra dzovo, a ku ri dzovo ra xiharhi leri hundzuriweke hinkwaro kambe xuva ra nenge a ri rhungiwa. Vhinya leyintshwa leyi vilaka yi endla khabon-diyokisayidi leyi humesaka ntshikilelo lowu ringaneke ku handzula minkwama ya vhinya ya khale, leyi omeke. Hi ku ringanisa, ntiyiso lowu Kriste a wu dyondziseke a wu ri ni matimba ngopfu eka Vuyuda bya khale, lebyi nga tiyangiki. Ku tlula kwalaho, a a nga ringeti ku siva kumbe ku hlayisa mafambiselo yo karhi lama onhakeke ya vukhongeri ni mikhuva ya byona ya ku titsona swakudya ni mihivani yin’wana. Ematshan’wini ya sweswo, Xikwembu xi tirhise Yesu ku tlhoma mafambiselo lamantshwa ya vukhongeri. Manuku ke, entiyisweni a hi fanelanga ku seketela minhlangano ya mpfangano wa vupfumeri kumbe ku hlayisa vukhongeri bya vunwa.
Hlayisa Ndzayo Leyi Humaka Eka N’wana Wa Xikwembu
Hi ku ya hi mhaka ya Matewu ya ku hundzuka, Xikwembu xi vitane Yesu N’wana wa Xona la amukelekaka kutani xi vula leswaku hi fanele hi n’wi yingisa. (17:5) Kutani hi fanele hi hlayisa ndzayo hinkwayo ya Kriste, tanihi xitsundzuxo xa yena xa leswaku mani na mani la khunguvanyisaka munhu loyi a pfumelaka eka yena a swi ta antswa a hoxiwa elwandle a boheleriwe ribye ra ku sila enhan’wini ya yena. (18:6) Xana leri a ku ri ribye ra muxaka muni? A ku nga ri lerintsongo, hikuva Yesu a a vula ribye ro sila ra le henhla ra 1,2 ku ya eka 1,5 wa timitara hi ku anama. Ku ri hundzuluxela eka ribye lerikulu ra le hansi a swi lava matimba ya xiharhi. A ku na munhu la nga ponaka elwandle ni ntiko wo tano lowukulu enhan’wini ya yena. Manuku ke, hikwalaho Yesu a a hi laya leswaku hi papalata nandzu wa ku khunguvanyisa mani na mani wa valandzeri va yena. Hi xikongomelo lexi fanaka, muapostola Pawulo u tsarile a ku: “Swi sasekile loko u nga dyi nyama, kumbe u nga nwi vhinyo, ni loko u titsona xilo xihi na xihi lexi khunguvanyisaka makwenu.”—Varhoma 14:21.
N’wana wa Xikwembu u nyike ndzayo leyi nga kongomangiki loko a tivisa khombo ehenhla ka vatsari ni Vafarisi kutani a vula leswaku va fana ni masirha lama basisiweke. (23:27, 28) A ku ri mukhuva ku basisa masirha ni maribye ya masirha leswaku vanhu va nga ma khumbi hi xihoxo kutani va va lava nga tengangiki. Loko a kombetela eka mukhuva lowu, Yesu u kombe leswaku vatsari ni Vafarisi a va vonaka va lulamile ehandle kambe a ‘va tele ku kanganyisa ni ku homboloka.’ Ku hlayisa ndzayo leyi yi tirhaka swi ta hi endla leswaku hi fularhela vuxisi naswona hi endla hi ‘ripfumelo leri nga hava vukanganyisi.’—1 Timotiya 1:5; Swivuriso 3:32; 2 Timotiya 1:5.
Xikombiso Xa Hina, Muhlayisi Wa Vutshembeki
Endzhaku ka loko a rhekhode vuprofeta bya Yesu ehenhleni ka ‘xikombiso xa vukona bya yena,’ Matewu u hlamusela ku xengiwa, ku khotsiwa, ku ringiwa, rifu ni ku pfuka ka Kriste. Emhandzini, Yesu u ale vhinya leyi hlanganisiweke ni nyongwa, nchumu lowu nga ni vuyelo byo titivata. (27:34) Hi mukhuva vavasati a va nyika swigevenga vhinya yo tano leswaku swi dlaya ku vava ka ku beleriwa. Marka 15:23 yi vula leswaku vhinya a yi ‘pfanganyisiwe na murhi wa mira,’ lowu a wu ta nyanyisa ku bava. Entiyisweni, nyongwa ni murhi wa mira a swi ri eka vhinya leyi Kriste a yi aleke. Loko a ri karhi a fika eku chaputeni ka pfhumba ra yena ra laha misaveni, a nga lavanga ku titivatiwa kumbe ku pfilunganyiwa. Yesu u navele ku va kahle emintlhavekweni ya yena leswaku a tshembeka ku yisa eku feni. Ku fana ni Xikombiso xa hina, onge minkarhi hinkwayo hi nga khathalela ku hlayisa vutshembeki bya hina eka Yehova Xikwembu.—Psalma 26:1, 11.