Masungulo Ya Tihele
“TIHELE,” ku hlamusela New Catholic Encyclopedia, i rito leri “tirhisiwaka ku vula ndhawu ya lava rhukaniweke.” Encyclopedia ya Protestente yi hlamusela tihele tanihi “ndhawu leyi lavo biha va nga ta xupuriwa eka yona.”a Kambe ku pfumela eka ndhawu yo tano ya nxupulo endzhaku ka rifu a hi ka tikereke-nkulu ta Vujagana ntsena. Ku sungule malembe xidzana yo tala Vujagana byi nga si va kona.
Tihele Ta Le Mesopotamiya
Kwalomu ka malembe ya 2 000 emahlweni ka ku tswariwa ka Yesu, Vasamariya ni Vababilona a va pfumela eka misava ya le hansi leyi a va yi vitana Tiko Leri Ku Nga Vuyiwiki Eka Rona. Ripfumelo leri ra khale ri kombisiwe eka swiphato swa Vasamariya ni Vaakadiya leswi tiviwaka tanihi “Swiphato Swa Gilgamesh” ni “Vatukulu Va Ishtar eMisaveni Ya Le Hansi.” Va hlamusela ndhawu leyi ya vafi tanihi yindlu ya munyama, “yindlu leyi la ngheneke eka yona a nga ha humiki.”
Mayelana ni swiyimo leswi nga kwalaho, tsalwa ra khale ra le Asiriya ri hlamusela leswaku “misava ya le hansi a yi chavisa.” Hosana ya le Asiriya leyi ku vuriwaka leswaku yi kombisiwe ndhawu leyi yi tumbeleke ya vafi yi vula leswaku “milenge ya yona a yi gudlagudla” hikwalaho ka leswi yi swi voneke. Loko a hlamusela Nergal, hosi ya misava ya le hansi, u te: “Yi ndzi mpfhumpfherile hi tihanyi hi rito ra vukari ku fana ni bubutsa lerikulu.”
Vukhongeri Bya Egipta Ni Bya Le Vuxeni
Vaegipta va khale a va pfumela eka ku nga fi ka moya, naswona a va ri ni dyondzo ya vona vini ya misava ya le ndzhaku ka rifu. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Matsalwa ya le Egipta mayelana ni swilahlo ma kombisa ndlela yo ya emisaveni leyi landzelaka tanihi leyi hinganyetiweke hi makhombo lama chavisaka: Swivandzana leswi chavisaka, mativa ya ndzilo, tinyangwa leti ku nga hundziwiki eka tona handle ko tirhisa mihivani ya vungoma ni muchayeri wa byatso la nga ni khombo loyi xikongomelo xa yena xo biha xi faneleke ku herisiwa hi ku tirhisa masalamusi.”
Vukhongeri bya le India ni bya le Iran byi vumbe vupfumeri byo hambana-hambana ehenhleni ka nxupulo endzhaku ka rifu. Malunghana ni Vuhindu, Encyclopædia Universalis (Encyclopedia Ya Misava Hinkwayo) ya Xifurwa yi ri: “Ku ni tinhlamuselo ta ntsandza-vahlayi ta tihele ta 21 leti anakanyiwaka hi Mahindu. Vadyohi va dyiwa hi swivandzana swa nhova na hi tinyoka, va oxiwa, va saheleriwa va va swiphemu-phemu, va xanisiwa hi torha ni ndlala, va swekiwa emafurheni lama vilaka kumbe va gayiwa exibyeni xa nsimbi kumbe xa ribye va hundzuka mapa.”
Vujayini ni Vubudha habyimbirhi byi na tinhlamuselo ta byona ta tihele, laha vadyohi lava nga hundzukiki va xanisiwaka kona. Vuzoroasta, lebyi sunguriweke eIran, kumbe ePersia, na byona byi na tihele—ndhawu yo titimela, leyi nun’hwaka swinene laha mimoya ya vadyohi yi xanisiwaka kona.
Lexi tsakisaka, swi ta vonaka leswaku tinhlamuselo ta minxaniso ya tihele ta Maegipta, Mahindu, Vajayini, Mabudha ni ta Mazoroastra a hi leyi nga heriki. Hi ku ya hi vukhongeri lebyi, endzhaku ka nkarhi wo karhi wo xaniseka, mimoya ya vadyohi yi rhurhela eka tindhawu kumbe swivandla swin’wana, hi ku ya hi dyondzo ya vukhongeri bya kona mayelana ni laha munhu a helelaka kona. Mianakanyo ya vona ya tihele yi fana ni ya pagatori ya Vukhatoliki.
Tihele Ta Le Greece, Etruriya Ni Ta Le Rhoma
Magriki ya khale a ya pfumela eka ku pona ka moya (psy·kheʹ, rito leri va ri tirhisaka nakambe eka phaphatani). Va ri Hades i xivandla xa vafi naswona va pfumela leswaku xi fumiwa hi xikwembu xa vito leri fanaka. Ebukwini yakwe leyi nge Orpheus—A General History of Religions, mudyondzi wa Mufurwa, Salomon Reinach mayelana ni Magriki u tsarile a ku: “Vupfumeri lebyi hangalakeke swinene hi leswaku [moya] wu nghena eswivandleni swa tihele endzhaku ko pela nambu wa Styx hi byatso bya Charon, muchayeri wa khale loyi a a lava ku hakeriwa obolus [khoyini], leyi a yi vekiwa enon’weni wa munhu la feke. Eswivandleni swa tihele a wu humelela emahlweni ka vaavanyisi vanharhu va ndhawu . . . ; loko wu avanyiseriwa milandzu ya wona, a wu fanele ku xaniseka eTartarus. . . . Magriki ma sungule Limbo, ndhawu ya vana lava feke va ri tincece ni Pagatori, laha ku xupuriwanyana ko karhi a ku basisa mimoya.” Hi ku ya hi The World Book Encyclopedia, mimoya leyi heleleke eTartarus “a yi xanisiwa hi laha ku nga heriki.”
Le Italy Vaetruriya, lava nhluvuko wa vona wu rhangeleke lowuya wa Varhoma, na vona a va pfumela eka nxupulo endzhaku ka rifu. Dictionnaire des Religions (Dikixinari ya Vukhongeri) yi ri: “Nkhathalelo lowu hundzeletiweke lowu Vaetruriya a va wu endla eka vafi wu hlamuseriwa hi dyondzo ya vona ya swivandla swa le hansi. Ku fana ni Vababilona, va ti teke tanihi tindhawu ta ku xanisa ni ku heleriwa hi ntshembo ka manes [mimoya ya vafi]. Ntshunxeko eka vona a wu ta ta ntsena hikwalaho ka magandzelo lama yelanaka lama endliwaka hi vatukulu va vona.” Naswona buku yin’wana ya tinhlamuselo yi ri: “Masirha ya Vaetruriya ma kombisa swivono leswi chavisaka leswi kombisaka swifaniso swa Vukriste swa tihele.”
Varhoma va teke tihele ta Vaetruriya, va ti vula Orcus kumbe Infernus. Nakambe va teke mintsheketo ya le Greece mayelana ni Hades, hosi ya le misaveni ya le hansi, leyi va yi vitanaka Orcus, kumbe Pluto.
Vayuda Ni Matsalwa Ya Xiheveru
Ku vuriwa yini hi Vayuda emahlweni ka siku ra Yesu? Malunghana na vona, eka Encylopædia Britannica (1970) ha hlaya: “Ku sukela eka lembe xidzana ra vu-5 B.C. ku ya emahlweni, Vayuda a va ri ekusuhi swinene ni Vapersia ni Magriki, lava a va ri ni tidyondzo leti ndlandlamuxiweke kahle ta vutomi bya le ndzhaku ka rifu. . . . Hi nkarhi wa Kriste, Vayuda ana se a va amukele ripfumelo ra leswaku mimoya yi ta xupuriwa eGehena endzhaku ka rifu.” Hambi swi ri tano, Encyclopædia Judaica yi ri: “A ku na xiringanyeto xa dyondzo leyi ya le ndzhaku ya Gehena eMatsalweni.”
Nhlamuselo leyi yo hetelela yi lulamile. A ku na xiringanyeto eMatsalweni ya Xiheveru xa ku xupuriwa ka moya endzilweni wa tihele endzhaku ka rifu. Dyondzo leyi yo chavisa yi tlhelela endzhaku eka vukhongeri bya Babilona bya le ndzhaku ka Ndhambi, hayi eBibeleni. Dyondzo ya Vujagana ya nxupulo etiheleni yi sunguriwe hi Vababilona va khale. Mianakanyo ya Khatoliki ya ku xaniseka loku basisaka ePagatori yi tlhelela endzhaku eka vukhongeri byo sungula bya le Egipta ni bya le Vuxeni. Limbo yi tekiwe eka ntsheketo wa le Greece. Swikhongelo ni magandzelo ya vafi a swi endliwa hi Vaetruriya.
Kambe xana tidyondzo leti ta ku xupuriwa u ri karhi u hanya endzhaku ka rifu ti sekeriwe ehenhla ka ku mbambela kwihi ka xisekelo ke?
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ya M’Clintock na Strong, Vholumo 4, tluka 165.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]
Ku tsemakanya Styx hi laha ku hlamuseriweke ha kona eka “Inferno” ya Dante
[Xihlovo Xa Kona]
Dover Publications, Inc.