Ku Rhula—Hi Kwihi Ku Koteka Loku Nga Kona?
KU NGA khathariseki tinhloko-mhaka ta maphepha-hungu, ntiyiso hi leswaku, hi laha vo tala va hina hi swi xiyaka ha kona, vanhu va ha ri ekule ni ku rhula ka ntiyiso. Ku suka ka mavuthu mambe eAfghanistan a ku tisanga ku rhula etikweni rero. Naswona ka ha ri ni dzolonga ra muxaka wo karhi ePhilippines, Sudan, Israyele, N’walungwini wa Ireland, Lebanon na Sri Lanka, ku xaxameta ma nga ri magani.
Tanihi leswi vanhu vo tala lava hanyeke kahle va tsakelaka ku rhula ku tlula nyimpi, ha yini ku rhula ku nga koteki? Van’watipolitiki va ringete hi tindlela to tala eka malembe xidzana yo tala ku tisa ku rhula, kambe matshalatshala ya vona hi minkarhi hinkwayo ya hlulekile. Ha yini? A hi languteni swikombiso swi nga ri swingani hi vona.
Ku Rhula Hi Ku Tirhisa Vukhongeri Ni Nawu
Van’wana va languta Mfumo wa Rhoma tanihi matshalatshala lama humeleleke eku endleni ka ku rhula. Ehansi ka wona, ku hlangana ka nawu lowu simekiweke, vulawuri lebyi olovaka, mintlawa ya mavuthu leyi chavisaka, ni magondzo lama endliweke hi vukheta, hi malembe xidzana yo tala swi seketele ntshamiseko wa matiko hinkwawo lowu tiviwaka tanihi Pax Romana (Ku Rhula Ka Rhoma) etindhawini letikulu ta Vupela-dyambu bya Asia, Afrika na Yuropa. Kambe, eku heteleleni Mfumo wa Rhoma wu pfumelele vuhomboloki ni minhlaselo ya le handle, kutani ku Rhula Ka Rhoma ku hela.
Leswi swi kombisa ntiyiso lowu vavaka hi matshalatshala ya vanhu. Enzhaku ka masungulo yo rhanga lama tshembisaka, hakanyingi ma sungula ku nyamalala. Xikwembu hi xoxe xi te: “Makungu ya timbilu ta v̌anhu ma bihile ku suka v̌uhlangini bya v̌ona” naswona makungu lawa yo biha hakanyingi ma hetelela ma winile. (Genesa 8:21) Ku tlula kwalaho, muprofeta Yeremiya u te: “’Mbilu yi ni mano e ku tlula hikwaŝo, yi borile ngopfu; yi nga tiv̌iwa i mani ke?” (Yeremia 17:9) Vanhu va cinca-cinca. Swikongomelo leswinene swa munhu un’wana swi nga ha onhiwa hi mavondzo kumbe vutianakanyi byo biha bya vanhu van’wana. Kumbe mufumi la nga ni misinya leyikulu ya milawu a nga ha onhaka hi yexe. Hikwalaho ka leswi, xana vanhu va nga ku tisa njhani ku rhula?
Eka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., matshalatshala lama xiyekaka yo tisa ku rhula ma vikiwile etikweni ra India. Kwalaho, mufumi wa matimba la vuriwaka Aśoka u vumbe mfumo lowukulu hi nyimpi ni ku halata ngati. Kutani, hi ku ya hi rhekhodo, u hundzuluxeriwe eka misinya ya milawu ya Mabudha. Loko a tshike nyimpi, u ake switsundzuxo etikweni ra yena hinkwaro leswi tsariweke marito yo pfuna vafumiwa va yena leswaku va hanya vutomi byo antswa. Naswona mfumo wa yena wu vonake wu rhurile ni ku humelela.
Xana ndlela ya Aśoka hi yona yi yisaka eku rhuleni? Lexi khomisaka gome, a swi tano. Loko mufumi a fa, u fe ni ku rhula ka yena, naswona mfumo wa yena wu hlanhlekile. Leswi swi komba leswaku hambi ku ri matshalatshala ya mufumi la nga ni xikongomelo lexinene ni vutshila ma tsandzeka eku heteleleni hikuva u boheka ku fa. Mutsari wa Eklesiasta u vule xiphiqo lexi loko a tsale a ku: “Nḍi v̌enga ni mitiro hikwayo leyi nḍi tikarataka ha yona . . . leyi nḍi faneleke ku yi siyela munhu loyi a nga ta nḍi tlhandlama. Kambe šana o tiv̌iwa i mani leŝaku o ta v̌a mutlharihi, kumbe šihunguki šana? Kasi hi yena l’a nga ta v̌a ṅwini wa mitiro hikwayo ya mina, leyi nḍi tikarataka ha yona, leyi nḍi yi endleke hi vutlhari e hansi ka dyambu. Ŝoleŝo, na ŝona i v̌uhava.”—Eklesiasta 2:18, 19.
Ina, rifu ra munhu i xihinganyeto lexikulu eku tiseni ka yena ku rhula loku nga heriki. Xitsundzuxo xa mupisalema i xa vutlhari hakunene emhakeni leyi: “Mi nga tiṭhembeleni tihosi, hambi v̌a ri v̌ana v̌a v̌anhu la’v̌a hlulekaka ku ponisa, ku hefemula ka v̌ona loko ku hela, v̌a tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya v̌ona ma ta hela.”—Psalma 146:3, 4.
Matshalatshala Man’wana Ya Ku Rhula
Matshalatshala man’wana ya vanhu hi ku fanana ma kombisa mhaka leyi ha yona munhu a hlulekaka eka matshalatshala ya yena yo tisa ku rhula. Hi xikombiso, eka lembe xidzana ra vukhume, ntlawa lowu vuriwaka Ku Rhula Ka Xikwembu wu simekiwile eYuropa. Wu endleriwe ku hlayisa nhundzu ya kereke, wu hundzuke ntwanano wo karhi wo rhula lerova exikarhi ka lembe xidzana ra vu-12 a wu hangalake swinene eYuropa.
Mianakanyo yin’wana yi vuriwe “ku ringana ka matimba.” Endzhaku ka endlelo leri, ntlawa wa matiko—tanihi Yuropa wu—herise nyimpi hi ku nyikela mphamelo wo ringana wa matimba exikarhi ka matiko. Loko tiko ra matimba ri chavisa leri nga hava, tiko rin’wana ra matimba ri tihlanganisa ni leri nga hava matimba swa xinkarhana ku heta vapfukeri matimba. Endlelo leri ri kongomise vunghana bya Yuropa ku sukela emakun’wini ya Tinyimpi ta Napoleon ku ta fika eku tlhekekeni ka nyimpi yo sungula ya misava hi 1914.
Endzhaku ka nyimpi yoleyo, Ntwanano wa Matiko wu vumbiwile tanihi huvo leyi eka yona matiko ma nga vulavurisanaka hi swiphiqo swa wona ematshan’wini yo lwa hi xiwona. Ntwanano wu yimile ku tirha loko nyimpi ya vumbirhi ya misava yi tlhekekile, kambe endzhaku ka nyimpi, moya wa wona wu vuyeteriwe eka Nhlangano wa Matiko, lowu wa ha tirhaka.
Hambi swi ri tano, matshalatshala lawa hinkwawo ya hlulekile ku tisa ku rhula ka ntiyiso kumbe loku nga heriki. Loko Ku Rhula Ka Ntlawa Wa Xikwembu wa ha ri kona eYuropa, vaaki va Yuropa va lwe na Mamoslem eka Tinyimpi ta Nkutsulo leti halateke ngati. Naswona loko van’watipolitiki va ringete ku tisa ku rhula eYuropa hi ku ringanisa matimba, a va ri karhi va pfuxa nyimpi ni ku vumba mimfumo ematikweni lama nga ehandle ka Yuropa. Ntwanano wa Matiko wu tsandzekile ku sivela nyimpi ya vumbirhi ya misava, naswona Nhlangano wa Matiko wu tsandzekile ku sivela ku dlaya loko biha eKampuchea kumbe minkwetlembetano etindhawini to tanihi Korea, Nigeria, Vietnam, na Zaire.
Ina, ku fikela sweswi matshalatshala yo antswa ya van’watipolitiki yo tisa ku rhula ya hlulekile. Vafumi a va tivi leswaku va nga ku tisa njhani ku rhula loku nga heriki, tanihi leswi va kavanyetiwaka hi rifu ni ku hluleka vona ni ka van’wana. Hambi swi ri tano, hambi loko sweswo a swi nga ri xivangelo, van’watipolitiki a va nga ta ku tisa ku rhula. Ha yini? Hikwalaho ka xihinganyeto xin’wana lexi entiyisweni xi tisaka ku chava.
Matimba Lama Fihliweke Lama Sivelaka Ku Rhula
Bibele yi vulavula hi xihinganyeto lexi loko yi ku: “Misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya lowo biha.” (1 Yohane 5:19) Lowo biha i Sathana Diyavulosi, xivumbiwa xa moya lexi tlakukeke lexi nga ni matimba lamakulu ku tlula ya hina. Ku sukela eku sunguleni, Sathana u katsekile eka vuxandzuki, ku hemba, ni ku dlaya. (Genesa 3:1-6; Yohane 8:44) Hambi leswi wu tumbeleke, nkucetelo wa yena wa matimba etimhakeni ta misava wu seketeriwa hi vahlamuseri van’wana lava huhuteriweke. Pawulo u n’wi vule “Xikwembu xa misava leyi,” “[mufumi wa] mimoya ya le henhla.” (2 Vakorinto 4:4; Vaefesa 2:2) Ku tlula kan’we Yesu u n’wi vule “mufumi wa misava leyi.”—Yohane 12:31; 14:30; 16:11.
Tanihi leswi misava yi nga ematimbeni ya Sathana, a swi nge koteki leswaku van’watipolitiki va vanhu va tisa ku rhula loku nga heriki. Xana sweswo swi vula leswaku ku rhula a ku nge ti? Xana u kona la nga kongomisaka vanhu eku rhuleni?
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]
Hambi loko mufumi a nga ha va ni vutlhari ni misinya leyikulu ya milawu, ku heteleleni wa fa naswona hakanyingi van’wana lava nga riki na vuswikoti ni vo pfumala misinya ya milawu va n’wi siva
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]
Xihinganyeto xin’we lexikulu xa ku rhula i Sathana Diyavulosi
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]
Xifaniso xa U.S. National Archives