Ribye Ra Moab—Ri Fayiwile Kambe A Ri Lahlekanga

RIBYE ra Moab kumbe ra Mexa ri fayiwe hi vomu ku nga si hela lembe leri ri kumiweke ha rona hi 1868. A ri ri na kwalomu ka malembe ya 3 000 hi vukhale. Ri ri xiphemu xa ribye ra ntima leri hatimakanyana ro rhetela, a ri ri na 112 wa tisentimitara hi ku leha, ri ri na 71 wa tisentimitara hi ku anama na 36 wa tisentimitira hi ku bumbula. Nkarhi wun’wana endzhaku ka loko ri fayiwile, swiphemu swimbirhi leswikulu ni swa 18 leswintsongo swi kumiwile kambe xiphemu xa nharhu xa mune xa ribye leri a xi lahlekile hi ku helela.

Swi tise ku yini leswaku ntirho wa vutshila byo hlamarisa swonghasi wu lava ku lahleka hinkwawo hi laha ku nga heriki? Naswona xana i swa nkoka ku fikela kwihi eka swichudeni swa Bibele?

Vuxisi Ni Ku Nga Tshembeki

F. A. Klein a a ri Mulungu wo sungula ni wo hetelela ku vona ribye leri ri ri eka xiyimo xa rona lexi fayekeke. A ri ri emarhumbini ya Diboni en’walungu-vupela-dyambu bya Lwandle leri Feke. U endle mimpfampfarhuto yo koma ya swiyenge swa tilayeni ta 34 ta matsalwa endzilakaneni wa rona lowu pfuxetiweke kutani loko a tlhelela eYerusalema, u vike leswi eka nkulukumba wa le Prussia. Tsalwa leri hi ku hatlisa ri xaxametiwe ri ri ra Xiphoenicia naswona nkoka wa rona wu xiyiwile. Royal Museum ya le Berlin yi hlengelete mali yo xava ribye leri, kambe hi ku hatlisa mintlawa yin’wana leyi ri tsakelaka a yi lwetana ha rona. Loko va twile hi ta nxavo wa rona, valawuri va Maarab va ri tumbetile ivi va tlakusa nxavo wa rona swinene.

Muyimburi wa Mufurwa u swi kotile ku namaketa phepha leswaku ri tekelela leswi tsariweke, kambe leswi phepha leri ri susiweke ri nga si oma, leswi tekeleriweke a swi nga vonaki kahle. Hi nkarhi wolowo, swileriso swi tile swi huma hi le Damascus leswaku vatsendzeleki lava va Maarab va nyikela ribye ra vona eka valawuri va hulumendhe. Ematshan’wini yo pfumelelana ni sweswo, vatsendzeleki va Maarab va kunguhate ku ri faya. Kutani va lumeke ndzilo ekusuhi ni ribye leri ra risima ivi va ri cheletela hi mati. Loko ribye ri petluka, swiphemu swa rona swi hangalasiwe hi ku hatlisa exikarhi ka mindyangu ya kwalaho leswaku va swi veka swi vonaka emadulwini ya vona leswaku va ta kuma mikateko eka swimilana swa vona. Nakambe a ku ri ndlela yo antswa eka vanhu yo vulavurisana hi voxe hi ku xavisiwa ka swiphemu leswi hangalasiweke.

Matimu Ya Bibele Ma Sungula Ku Hanya

Hi mpfuno wa swiphemu leswi phamiweke ni ku namaketa maphepha ku kurisa swiphemu leswi swi xaviweke, matsalwa ya le ribyeni eku heteleleni ma kumiwile. Loko tsalwa hinkwaro ri kombisiwa, swichudeni a swi hlamarisiwile. Ribye leri tsariweke ra khale hi nkarhi wolowo a ri hlamuseriwa tanihi “ribye leri xiyekaka swinene leri tshameke ri yimburiwa.”

Hosi Mexa wa Moab u endle Ribye ra Moab a ri endlela xikwembu xa yena Kemoxi ku tsundzuka ku herisa ka Mexa vulawuri bya Israyele, lebyi a vulaka leswaku byi teke malembe ya 40 naswona a byi pfumeleriwe hi Kemoxi hikuva a a “hlundzukele tiko ra yena.” Ku pfukela loku ka Moab hi ntolovelo ku tekiwa ku yelana ni swiendlakalo leswi rhekhodiweke eka 2 Tihosi ndzima ya vunharhu. Eka ribye leri, Mexa wa tinyungubyisa tanihi la nga munhu wa vukhongeri swinene, la akeke madoroba lamakulu ni gondzo lerikulu ni ku va la hluleke Israyele. Eka leswi, u vula leswaku swi endliwe hi xikwembu xa yena Kemoxi. Ku hluriwa ka Mexa ni ku endla magandzelo hi n’wana wa yena—leswi vikiwaka eBibeleni—a swi nghenisiwanga, hi laha swi nga languteriwaka ha kona eka matsalwa ya ku tidzunisa.

Matiko yo tala lama xaxametiweke hi Mexa tanihi tindhawu leti a ti hluleke ma boxiwa eBibeleni, exikarhi ka wona ku na Medeba, Ataroti, Nebo na Yahasi. Xisweswo, ribye leri ri seketela ku pakanisa ka timhaka ta Bibele. Hambi swi ri tano, lexi xiyekaka i ku tirhisa ka Mexa Tetragrammaton, YHWH, vito ra Xikwembu xa Israyele, eka layini ya vu-18 ya rhekhodo leyi. Kwalaho Mexa wa tinyungubyisa: “Kwalaho [Nebo] ndzi teke [swibya] swa Yahweh, ndzi swi yisa emahlweni ka Komexi.” Handle ka Bibele, leyi swi nga endleka ku ri rhekhodo ya khale eka hinkwato leyi tirhiseke vito ra Xikwembu.

Hi 1873 Ribye ra Moab ri pfuxetiwile, ku engeteriwe swiphemu leswi phamiweke swa tindzimana leti nga riki kona ivi ri kombisiwa emuziyama ya Louvre, Paris, laha ri nga kona. Kopi ya rona yi nga voniwa eka British Museum, London.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 31]

(Ehenhla) Tiko ra Moab

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History)

(Eximatsini) Ribye ra Moab leri pfuxetiweke

[Xihlovo Xa Kona]

Musée du Louvre, Paris

(Exineneni) Tetragrammaton hi laha yi humelelaka ha kona eka ntirho wa vutshila

[Xihlovo Xa Kona]

Bibele eBritish Museum