Rifuwo Ro Huma eTinhulwini Ta Thyaka Ta Le Egipta

XANA u nga langutela ku kuma matsalwa ya risima ya Bibele enhulwini ya thyaka? Exikarhi ka sava ra Egipta, eku heleni ka lembe xidzana leri hundzeke, mhaka leyi yi humelerile. Njhani?

Ku sukela hi 1778 ku ya eku heleni ka lembe xidzana ra vu-19, ku kumiwe matsalwa ya tipapirasi to hlayanyana hi xiwelo le Egipta. Kambe, a ku ri na ndzavisiso lowu nga nyawuriki ku kondza ku va eka malembe ya dzana lama hundzeke. Hi nkarhi wolowo nxaxamelo lowu andzaka wa matsalwa ya khale a wu ri karhi wu kumiwa hi mahlonga ya varimi, naswona Xikhwama xa Mali ya Vulavisisi xa le Egipta lexi humaka hi le Britain xi xiye xilaveko xo rhumela vanhu kwalaho ka ha ri na nkarhi. Va hlawule vadyondzi vambirhi va Oxford, Bernard P. Grenfell na Arthur S. Hunt, lava amukeleke mpfumelelo wo endla vulavisisi endhawini leyi nga edzongeni wa ndhawu ya vurimi exifundzeni xa Faiyūm (leyi kombisiweke laha henhla).

Ndhawu leyi vitaniwaka Behnesa yi vonake yi tshembisa eka Grenfell hikwalaho ka vito ra yona ra Xigriki xa khale, leri nge Oxyrhynchus. Ntsindza wa Vukriste bya le Egipta, Oxyrhynchus a ku ri ndhawu ya nkoka hi lembe xidzana ra vumune ni ra vuntlhanu C.E. Ekusuhi na kona ku kumiwe miako yo tala ya tinghwendza, naswona marhumbi ya doroba leri ra xifundza a ma ri makulu. Grenfell a tshembela ku kuma tibuku ta Vukriste kwalaho, kambe ndzavisiso lowu endliweke eswilahlweni ni le tindlwini leti bindzimukeke a wu humaka na nchumu. I nhulu ya muti ya thyaka ntsena leyi a ya ha sele, yin’wana a yi ri kaye wa timitara hi ku tlakuka. Ku cela papirasi kwalaho swi tikombe onge a ku ri ku amukela leswaku va hlulekile; kambe vayimburi va hlawule ku ringeta.

Rifuwo Ri Kumiwa

Hi January 1897 ku ceriwe mugero wo ringeta, naswona ku nga si hela tiawara ti nga ri tingani ku kumiwe tibuku ta papirasi. A ti katsa mapapila, swiboho ni tibuku ta le nawini. A ti seletele hi sava leri tisiweke hi moya, naswona maxelo yo oma a a ma ti hlayise ku lava ku va malembe ya 2 000.

Ku tlulanyana tin’hweti tinharhu ntsena, a ku kumiwe kwalomu ka tithani timbirhi ta papirasi eOxyrhynchus. Ku tatiwe maboki lamakulu ya makume-mbirhi-ntlhanu ivi ma rhumeriwa eNghilandi. Naswona xixika xin’wana ni xin’wana eka malembe ya khume lama landzeleke, vadyondzi lava vambirhi va vurhena va tlhelele aEgipta leswaku va ya andzisa nhlengeleto wa vona.

Eka khamba rin’wana, loko va ha yimbula sirha le Tebtunis, a va kumanga nchumu handle ka tingwenya leti omisiweke. Mutirhi u faye yin’we hi ku va a nyangatsekile. Lexi n’wi hlamariseke, u kume leswaku a a yi pfutseriwe hi matluka ya papirasi. Tingwenya letin’wana, leti va ti kumeke, a ti phutseriwile na tona, naswona tin’wana a ti dlonyeteriwe tibuku-nsongwa ta papirasi eminkolweni ya tona. Ku kumiwe swiphemu swa matsalwa ya khale ya xiyimo xa le henhla, kun’we ni milawu ya mfumo ni swiboho swi katsiwe ni timhaka ta bindzu ni mapapila ya xihundla.

Xana tibuku leti a ti ri na nkoka wo tanihi kwihi? Ti vonake ti pfuna swinene, hikuva to tala a ti tsariwe hi vanhu lava tolovelekeke hi Xikoine, Xigriki lexi tolovelekeke xa siku na siku. Tanihi leswi marito yo tala lawa va ma tirhiseke ma nga kona eMatsalweni ya Bibele ya Xigriki, “Testamente Leyintshwa,” hi ku hatlisa swi ve erivaleni leswaku ririmi leri nga eMatsalweni a ku nga ri Xigriki xo hlawuleka xa Bibele, hi laha vadyondzi van’wana va ringanyeteke ha kona, kambe a ku ri ririmi leri tolovelekeke ra vanhu. Kutani hi ku pimanisa ndlela leyi marito a a ma tirhisiwa ha yona siku na siku, ku va ni ku twisisiwa ko antswa ka tinhlamuselo ta wona eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki.

Matsalwa Ya Bibele

Ni swiphemu swa matsalwa ya Bibele swi kumiwile, naswona, hakanyingi a swi tsariwe ephepheni ro nonon’hwa leri nga sasekisiwangiki ngopfu ni le phepheni ra nkoka wa le hansi, a swi yimela Bibele ya vanhu lava tolovelekeke. A hi kambisiseni swin’wana swa swikumiwa leswi.

Hunt u kume kopi yo sungula ya ndzima yo sungula ya Evhangeli ya Matewu, tindzimana 1 ku ya eka 9, 12, na 14 ku ya eka 20, leyi tsariweke hi lembe xidzana ra vunharhu C.E. hi maletere lamakulu. Yi ve P⁠¹, mhaka yo sungula eka khataloko ya matsalwa ya papirasi yo huma eka tindhawu to hambana-hambana, lawa sweswi ma nga kwalomu ka matsalwa ya dzana kumbe swiphemu swa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Ti pfuna yini tindzimana ti nga ri tingani leti Hunt a a ti kumeke? Muxaka wa matsalelo handle ko kanakana i wa lembe xidzana ra vunharhu C.E., naswona ku kamba mahlayekelo ya rona swi kombisa leswaku ti pfumelelana ni tsalwa ra nkarhi wolowo leri endliweke hi Westcott na Hort. P⁠¹ sweswi yi le Muziyama wa le Yunivhesiti le Philadelphia, Pennsylvania, U.S.A.

Phepha ra papirasi ro huma eka codex kumbe buku yin’wana, eka tluka ra le ximatsini a a ri ri na swiyenge swa Yohane ndzima 1 naswona eka tluka ra le xineneni a a ri ri na swiyenge swa ndzima 20 ya Yohane. Ku kondleteriwa ka swiyenge leswi kayivelaka ku kombisa leswaku ekusunguleni a ku ri na maphepha ya 25 eka Evhangeli hinkwayo, naswona ku sukela khale, onge a va katse na ndzima 21. Yi funghiwe P⁠⁵, ya lembe xidzana ra vunharhu C.E., naswona sweswi yi le Layiburari ya le Britain eLondon, Nghilandi.

Xiphemu lexi nga na Varhoma 1:1-7 xi tsariwe hi tinhlanga letikulu to kokiwa lerova vadyondzi van’wana va anakanye leswaku kumbexana a ku ri buku ya n’wana wa xikolo. Sweswi yi funghiwe P⁠¹⁰ naswona i ya kwalomu ka lembe xidzana ra vumune C.E.

Xikumiwa xin’wana xa nkoka xi na kwalomu ka n’we-xa-nharhu xa papila leri yaka eka Vaheveru. A ri kopiwe endzhaku ka buku-nsongwa leyi nga ni matsalwa lama xiyekaka ya n’wamatimu wa Murhoma, Livy, ehandle. Ha yini ku ri ni mhaka yo tano emahlweni ni le ndzhaku? Emasikwini wolawo, ku kayivela ni ku durha ka maphepha swi endle leswaku papirasi ya khale ku nga tlangiwi ha yona. Sweswi yi funghiwe P⁠¹³, i ya lembe xidzana ra vunharhu kumbe ra vumune C.E.

Tluka ra papirasi leri nga na swiyenge swa Varhoma ndzima 8 na 9, leswi tsariweke hi maletere lamantsongo swinene, a ri huma eka buku leyi a yi ri kwalomu ka 11.5 wa tisentimitara hi ku tlakuka naswona yi ri 5 wa tisentimitara ntsena hi ku anama. Kutani ke, swi tikomba onge, minkandziyiso ya mpimo wo nghena exikhwameni wa Matsalwa a wu ri kona hi lembe xidzana ra vunharhu C.E. Lowu wu funghiwe P⁠²⁷ naswona wu pfumelelana kahle ni Codex Vaticanus.

Swiyenge swa matluka ya mune ya codex ya Septuagint ya Xigriki swi na swiphemu swa tindzima ta tsevu ta Genesa. Codex leyi i ya nkoka hi leswi yi nga ya lembe xidzana ra vumbirhi kumbe ra vunharhu C.E. naswona yi na tindzima leti kayivelaka eka Codex Vaticanus naswona a hi tinene eka Codex Sinaiticus. Yi funghiwe tanihi Papirasi 656, matluka lawa sweswi ma le Layiburari ya Bodley, Oxford, Nghilandi.

Swiphemu leswi hinkwaswo a swi kombisi ku hambana lokukulu ni matsalwa ya hina ya khale lama nga kona, xisweswo ma tiyisa leswaku tsalwa ra Bibele a ri ri karhi ri hangalasiwa hi nkarhi wolowo wa khale exikarhi ka vanhu lava tolovelekeke endhawini ya le kule ya Egipta. Nakambe swi tiyisekisa ripfumelo ra hina hi ku tshembeka ni ku pakanisa ka Rito ra Xikwembu.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Tipapirasi to huma le Faiyūm ti na swiyenge swa Yohane, ndzima 1

[Xihlovo Xa Kona]

By permission of the British Library

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 26]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.