Mhaka Leyi Ha Yona Bibele Yi Nga Nyiko Ya Xikwembu Leyi Huhuteriweke

BIBELE yi vula leswaku “Xikwembu i rirhandzu” naswona yi vula leswaku xi ni vutlhari ni matimba. (1 Yohane 4:8; Yobo 12:13; Esaya 40:26) Yi hi byela leswaku “tindlela hikwato ta [xona] ti lulamile.” (Deuteronoma 32:4) Hi ku ya hi Bibele, Xikwembu xi kombisa timfanelo to tanihi ku tsetselela ni ntwela-vusiwana.—Eksoda 34:6; Varhoma 9:15.

Hikwalaho ka leswi Bibele yi vulaka leswaku timfanelo to tano ti na Yehova Xikwembu, yi kokela vanhu lava n’wi lavaka eka yena. Buku leyi yi vulavula hi ntumbuluko, masungulo ya xidyoho ni rifu ni tindlela to vuyelelana ni Xikwembu. Yi nyikela ntshembo lowu nyanyulaka wa Paradeyisi leyi kondleteriweke emisaveni. Kambe leswi hinkwaswo i swa nkoka ntsena loko ku nga kombisiwa leswaku Bibele i nyiko leyi huhuteriweke leyi humaka eka Xikwembu.

Bibele Ni Sayense

Bibele minkarhi hinkwayo yi hlule vuxopaxopi. Hi xikombiso, loko yi hlayiwa hi ku twisisa lokunene, yi kumeka yi pfumelelana ni sayense ya ntiyiso. Kavula, Bibele yi lunghiseleriwe tanihi xileteri xa moya, ku nga ri tanihi buku-mpfuno ya sayense. Kambe a hi voneni loko Bibele yi pfumelelana ni mintiyiso ya sayense.

Ntivo-misava: Malunghana ni mhaka ya Bibele ya ntumbuluko, mutivi wa misava wa ndhuma Wallace Pratt u te: “Loko mina tanihi mutivi wa misava a ndzo vitaniwa leswaku ndzi hlamusela katsongo hi ta mianakanyo ya hina ya manguva lawa hi masungulo ya misava ni ku sungula ka vutomi ehenhla ka yona eka vanhu lava tolovelekeke, va le makaya, vo tanihi tinxaka leti Buku ya Genesa a yi kongomisiwe eka tona, a ndzi nga ta hlamusela kahle loko ndzi nga landzeleli hi vukheta ririmi ra ndzima yo sungula ya Genesa.” Pratt u xiye leswaku ku longoloxiwa ka swiendlakalo eka Genesa—masungulo ya malwandle-nkulu, ku humelela ka misava ni masungulo ya vutomi bya le lwandle, swinyanyana ni swiharhi—ngopfu-ngopfu i nxaxamelo wa ku avana lokukulu ka minkarhi ya matimu ya misava.

Ntivo-swimilani: Van’wana va gimeta hi ndlela leyi hoxeke loko va ku Bibele ya hoxisa hikwalaho ka leswi Yesu Kriste a vulavuleke hi “ndzhoho ya murhi wa sinapi” tanihi “yona leyitsongo eka timbewu hinkwato.” (Marka 4:30-32) Kumbexana Yesu a a vula mbewu ya ntima ya ximilana xa sinapi (Brassica nigra kumbe Sinapis nigra), leyi nga kwalomu ka timilimitara ta 1 ku ya eka 1,6 hi ku anama. Hambi leswi ku nga ni timbewu letitsongo ngopfu leti fanaka ni mapa ta orchid, Yesu a a nga vulavuli ni vanhu lava a va byala ti-orchid. Vayuda volavo va le Galeliya a va tiva leswaku eka tinxaka to hambana ta timbewu leti a ti byariwa hi varimi va kwalaho, mbewu ya sinapi a a yi ri leyitsongo ngopfu. Yesu a a vulavula hi ta Mfumo, a a nga dyondzisi dyondzo ya swimilana.

Swirho swa miri: Bibele hi ku pakanisa yi vula leswaku ‘swirho hinkwaswo’ swa munhu la nga si velekiwaka swi “ṭariwile.” (Psalma 139:13-16) Byongo, mbilu, mahawu, mahlo—leswi ni ‘swiphemu hinkwaswo’ swa munhu la nga si velekiwaka swi ‘tsariwile’ eka fambiselo ra ti-gene ra tandza leri nonisiwaka embelekweni wa manana. Eka fambiselo leri ku andlariwe xivumbeko xa xirho xin’wana ni xin’wana hi ndzandzelelano lowunene. Vona! Mhaka leyi ya ku vumbeka ka miri wa munhu, eBibeleni yi tsariwe kwalomu ka malembe ya 3 000, vativi va sayense va nga si ri tiva fambiselo ra ti-gene.

Vutivi bya swivumbeko swa le mpfhukeni: Kwalomu ka malembe ya 2 700 lama hundzeke—vanhu va nga si swi tiva hi xitalo leswaku misava i xirhendzevutana—muprofeta Esaya u tsarile: “Hi yena l’a ṭhameke mpfhukeni, e henhla ka širenḍev̌utana ša misav̌a.” (Esaya 40:22) Rito ra Xiheveru leri nge chugh, leri laha ri hundzuxeriweke va ku “xirhendzevutana,” nakambe ri nga ha vula “bolo.” (A Concordance of the Hebrew and Chaldee Scriptures, hi B. Davidson) Nakambe, “xirhendzevutana” xa vugimamusi bya misava xi vonaka kahle exibakabakeni na hi minkarhi yin’wana loko u famba hi xihaha-mpfhuka lexi hahaka ehenhla-henhla. Handle ko swi langutela, Yobo 26:7 yi vula leswaku Xikwembu xi “lengeleta misav̌a e henhla ka hav̌a.” Leswi i ntiyiso, hikuva vativi va swivumbeko swa le mpfhukeni va swi tiva leswaku misava a yi seketeriwanga ha nchumu lowu vonakaka.

Vutomi bya swiharhi: Hi ku ya hi Bibele, ‘mpfundla wa nhlampfunha.’ (Levitika 11:6) François Bourlière (The Natural History of Mammals, 1964, tluka 41) u ri: “Mukhuva wo ‘dya,’ kumbe ku nghenisa swakudya kambirhi erhumbyini ematshan’wini yo swi nghenisa kan’we, swi tikomba ku ri mhaka leyi tolovelekeke eka mimpfundla. Mimpfundla ya le kaya hi ntolovelo yi dya yi tlhela yi mita yi nga hlampfunhanga vulongo bya yona bya ni vusiku, lebyi ni mixo byi ringanaka ni kwalomu ka hafu ya leswi nga khwirini. Eka mimpfundla ya le nhoveni ku dya loku ku endliwa kambirhi hi siku, naswona mukhuva lowu fanaka wa kumiwa eka mimpfundla ya le Yuropa.” Emhakeni leyi, buku leyi nge Mammals of the World (hi E. P. Walker, 1964, Vholumo II, tluka 647) yi ri: “Leswi swi nga ha fana ni ‘ku hlampfunha’ eka swiharhi leswi gayelaka.”

Vutshunguri: Ebukwini ya yena leyi nge The Physician Examines the Bible, C. Raimer Smith u tsarile: “Swa ndzi hlamarisa swinene ku vona leswi Bibele yi pakanisaka swonghasi etimhakeni ta vutshunguri. . . . Laha vutshunguri byi boxiwaka kona, byo tanihi bya mathumba, timbanga, ni swin’wana, hi lebyinene hambi ku ri eka mimpimanyeto ya manguva lawa. . . . Vukholwa-hava byo tala bya ha pfumeriwa hi vunyingi lebyikulu bya vanhu, byo tanihi leswaku nyungu ya buckeye loko yi vekiwe exikhwameni yi ta sivela vuvabyi bya marhambu; leswaku ku tlanga hi machela ku vanga swirhumbana; leswaku ku ambala rhambu enhan’wini swi ta tshungula nkolo lowu vavaka; leswaku xitshungulo xi sivela mavabyi; leswaku minkarhi hinkwayo loko n’wana a vabya u ni manyokani; ni swin’wana, kambe tinhlamuselo to tano a ti kumeki eBibeleni. Leswi swa hlamarisa naswona eka mina i vumbhoni byin’wana bya leswaku yi huma eka Xikwembu.”

Vuyimburi: Tihosi leti boxiweke eBibeleni, madoroba-nkulu ni matiko swi paluxiwile loko ku kumiwe swiphepherhele swa vumba, swilo leswi vumbiweke, swilo leswi tsariweke, ni swin’wana swo fana ni sweswo. Hi xikombiso, vanhu vo tanihi Vahiti lava boxiweke eMatsalweni a va ri kona hakunene. (Eksoda 3:8) Nkulukumba Charles Marston ebukwini ya yena leyi nge The Bible Comes Alive u te: “Lava nga tsekatsekisa ripfumelo leri tolovelekeke ra le Bibeleni ni ku tsanisa matimba ya yona, na vona va hetiwa matimba hi vumbhoni lebyi tshuburiweke, naswona matimba ya vona ma herisiwa. Vuyimburi byi swi veka erivaleni leswaku vuxopaxopi lebyi nga ni khombo i vunwa, a hi ntiyiso.”

Vuyimburi byi seketele Bibele hi tindlela to tala. Hi xikombiso, vatshuburi va pfumele leswaku tindhawu ni mavito lama kumekaka eka Genesa ndzima 10 swi kona. Vayimburi va yimbule doroba-nkulu ra Vakalediya ra Uri, ndhawu ya bindzu ni ya vukhongeri laha Abrahama a nga velekeriwa kona. (Genesa 11:27-31) Ehenhla ka xihlovo xa Gihoni exiphen’wini xa dzonga-vuxa bya Yerusalema, vayimburi va kume muti wa Vayebusi lowu tekiweke hi Hosi Davhida. (2 Samuel 5:4-10) Tsalwa ra Silowama leri tsariweke emakumu ya muhocho wa Hosi Hezekiya, ri tshuburiwile hi 1880. (2 Tihosi 20:20) Ku wela ka Babilona emavokweni ya Korexe Lonkulu hi 539 B.C.E., ka hlamuseriwa eka Mhaka ya Nabonidus leyi tshuburiweke hi lembe xidzana ra vu-19 C.E. Vuxokoxoko lebyi nga ebukwini ya Estere byi tiyisiwile hi matsalwa lama humaka ePersepolis ni ku tshuburiwa ka yindlu ya vuhosi ya Hosi Xerxes (Ahasuwerusi) eXuxani kumbe eSusa, exikarhi ka 1880 na 1890 C.E. Tsalwa leri kumiweke hi 1961 emarhumbini ya yindlu ya mintlangu ya Rhoma eKhezariya, ri kombisa vukona bya mufumi wa Rhoma Pontiyo Pilato, loyi a nga nyikela Yesu leswaku a beleriwa.—Matewu 27:11-26.

Ya Tshembeka Eka Vuxokoxoko Bya Matimu

Ebukwini ya yena leyi nge A Lawyer Examines the Bible, gqweta Irwin H. Linton u xiyile: “Hambi loko tibuku, mintsheketo ni vumbhoni bya mavunwa byo nyikela hi vukheta swiendlakalo leswi yelanaka ni ndhawu ya le kule hi nkarhi lowu nga tiviwiki, xisweswo byi tlula milawu yo sungula leyi hina magqweta hi yi dyondzaka hi ku endla xikombelo lexinene ehubyeni, leswaku ‘xikombelo xi fanele xi nyikela nkarhi wa kona ni ndhawu ya kona,’ marungula ya Bibele ma hi nyika siku ni ndhawu ya swilo leswi fambelanaka hi ndlela leyi kongomeke swinene.”

Ku kombisa ntiyiso wa yinhla leyi, Linton u tshahe Luka 3:1, 2. Kwalaho mutsari wa Evhangeli u boxe vafumi va nkombo leswaku a kombisa nkarhi lowu Yesu Kriste a sunguleke vutirheli bya Yena ha wona. Xiya vuxokoxoko lebyi Luka a byi nyikeleke: “Hi lembe ra khume na ntlhanu ra ku fuma ka Tiberiyo Khezari, Pontiyo Pilato a a fuma Yudiya; Heroda yena a a ri hosi ya Galeliya; Filipi makwavo a a ri hosi ya Ituriya ni ya tiko ra Trakonita; Lisaniya a a ri hosi ya Abilene; Anasi na Kayafasi a va ri vaprista lavakulu; enkarhini wolowo, rito ra Xikwembu ri fika eka Yohane n’wana Zakariya, emananga.”

Bibele yi tele hi vuxokoxoko lebyi fanaka. Ku tlula kwalaho, swiphemu swa yona swo tanihi Tievhangeli swi tsariwe enkarhini lowu ndhavuko wa Xiyuda, Xigriki ni wa Xirhoma a wu xiyeka swinene. A a ku ri nkarhi wa magqweta, vatsari, valawuri ni van’wana. Kutani, entiyisweni loko vuxokoxoko lebyi kumekaka eka Tievhangeli ni le ka swiphemu swin’wana swa Bibele a byi nga ri bya xiviri, a byi ta va byi paluxiwile tanihi vukanganyisi. Kambe van’wamatimu va misava va tiyise tinhla to tanihi vukona bya Yesu Kriste. Hi xikombiso, malunghana na Yesu ni valandzeri va Yena, n’wamatimu wa Murhoma Tacitus u tsarile: “Christus, loyi vito [Vakriste] ri humaka eka yena, u kume xigwevo lexikulu hi nkarhi wa ku fuma ka Tiberiyo enkarhini wa ku fuma ka un’wana wa vafumi va hina, Pontiyo Pilato.” (Annals, Buku XV, 44) Ku pakanisa ka Bibele etimhakeni ta matimu swi pfuna ku kombisa leswaku i nyiko ya Xikwembu leyi nyikiweke vanhu.

Vumbhoni Lebyikulu Swinene

Hambi leswi vuyimburi, vutivi bya swivumbiwa swa le mpfhukeni, matimu ni swihlovo swin’wana swa vutivi swi seketelaka Bibele, ripfumelo eka yona a ri titsheganga hi ku tiyisiwa ka yona hi swilo swo tano. Exikarhi ka vumbhoni lebyo tala bya leswaku Bibele i nyiko leyi huhuteriweke leyi hi nyikiweke yona hi Xikwembu, ku hava vumbhoni lebyikulu lebyi nga nyikeriwaka ku tlula ku hetiseka ka vuprofeta bya yona.

Yehova Xikwembu i Xihlovo xa vuprofeta bya ntiyiso. Hi ku tirhisa muprofeta wa yena Esaya, u te: “Le’ŝo ranga ŝi endlekile, kutani nḍa mi tiv̌isa le’ŝintŝha, nḍa ŝi bvumba ŝi nga si humelela.” (Esaya 42:9) Ku tlula kwalaho, Bibele yi vula leswaku vatsari va yona a va huhuteriwe hi Xikwembu hi ku tirhisa moya wa xona lowo kwetsima, kumbe matimba lama tirhaka. Hi xikombiso, Pawulo muapostola wa Mukriste u tsarile: “Matsalwa lawa hinkwawo ma huhutiwile hi Xikwembu.” (2 Timotiya 3:16) Muapostola Petro u tsarile: “Ku hava marito ya vaprofeta eMatsalweni lawa munhu a nga ma hlamuselaka hi ku tisungulela. Hikuva ku hava rito ni rin’we ra vaprofeta leri teke hi ku titwa ka munhu, kambe vanhu lava susumetiweke hi Moya lowo Kwetsima, va vurile leswi humaka eka Xikwembu.” (2 Petro 1:20, 21) Kutani a hi kambisiseni vuprofeta bya Bibele.

Exikarhi ka madzana ya vuprofeta lebyi nga eBibeleni ku na lebyi khumbaka ntsindza wa Asiriya, Ninivha, “muti wa ngati” lowu tiseke ku chava eMiddle East hinkwaro ra khale hi malembe xidzana lama tlulaka 15. (Nahum 3:1) Kambe loko mfumo wa Ninivha wu ri emaninginingini, Bibele yi vhumbile yi ku: “[Xikwembu xi ta] hunḍula Niniva e rumbi hi ku oma lo’ku kotisaka mananga! Mitlhambi yi ta etlela hansi e šikari ka wona; tinšaka hikwato ta ŝihari le’to tala, e mampfana, ni tinhloni, ŝi ta etlela e šikari ka timhanḍe ta kona; ku twakala nyanyana le’yi yimbaka noti e festereni; e nyangweni i tinhulu ta ŝilo le’ŝi mbunḍukeke, hikuv̌a Yehova o v̌eke mapulango ya tikedar e šikombisweni.” (Sofonia 2:13, 14) Namuntlha, vaendzi va vona ntsena ndhundhuma leyi funghana ndhawu ya mananga ya Ninivha wa khale leyi nga hava vaaki. Ku ya emahlweni, mintlhambi ya tinyimpfu yi dyela kwalaho, hi laha swi vhumbiweke ha kona.

Exivonweni, muprofeta wa Xikwembu Daniyele u vone khuna ra timhondzo timbirhi ni xiphongo, xi ri ni rimhondzo lerikulu exikarhi ka mahlo ya xona. Xiphongo xi gembe khuna ri wela ehansi, ivi xi tshova timhondzo ta rona timbirhi. Endzhaku ka kwalaho, rimhondzo lerikulu ra xiphongo ri tshovekile kutani ku mila timhondzo ta mune laha a ri ri kona. (Daniel 8:1-8) Ntsumi Gabriyele u hlamuserile: “Khuna rolero u ri v̌oneke ri ri ni timhonḍo timbiri, i tihosi ta v̌a-Meda ni v̌a-Persia; šiphongo i hosi ya [Greece, NW]; kutani rimhonḍo le’ro leha le’ri nge maaveni ya mahlo ya šona, i hosi yo sungula. Rimhonḍo leri loko ri ṭhovekile, kutani timhonḍo ta mune ti mila emaṭhaṅweni ya rona, hi leŝaku ku fuma ka mune ku ta huma etikweni lero, kambe ku nga ka ku nga v̌i na matimba ya rona.” (Daniel 8:20-22) Hi laha matimu ma swi kombiseke ha kona, khuna ra timhondzo timbirhi—Mfumo wa Medo-Persia—wu hluriwile hi “hosi ya Greece.” Xiphongho xexo a a xi ri ni “rimhonḍo le’rikulu” a xi fanekisela Alexander Lonkulu. Endzhaku ka rifu ra yena, vajenerala va yena va mune va sive “rimhonḍo [rero] le’rikulu” hi ku tinghenisa evuhosini eka ‘mimfumo ya mune.’

Vunyingi bya vuprofeta eka Matsalwa ya Xiheveru (“Testamente ya Khale”) byi hetisekile malunghana na Yesu Kriste. Byin’wana bya byona byi tirhisiwe eka yena hi vatsari lava huhuteriweke hi Xikwembu va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki (“Testamente Leyintshwa”). Hi xikombiso, mutsari wa Evhangeli, Matewu, u kombise ku hetiseka ka vuprofeta bya Matsalwa malunghana ni ku velekiwa ka Yesu hi wanhwana, leswaku A a ta va ni murhangeri ni leswaku A a ta nghena eYerusalema a khandziye ximbhongolwana. (Ringanisa Matewu 1:18-23; 3:1-3; 21:1-9 na Esaya 7:14; 40:3; Zakariya 9:9.) Vuprofeta byo tano lebyi hetisekeke byi pfuna ku kombisa leswaku hakunene Bibele i nyiko ya Xikwembu leyi huhuteriweke.

Ku hetiseka ka sweswi ka vuprofeta bya Bibele ku kombisa leswaku hi hanya “emasikwini ya makumu.” (2 Timotiya 3:1-5) Tinyimpi, ku kayivela ka swakudya, mintungu ni ku tsekatseka ka misava loku nga ringanisekiki i xiphemu xa “xikombiso” xa ‘vukona’ bya Yesu ematimbeni ya Mfumo. Nakambe xikombiso xexo xi katsa ni ntirho wa misava hinkwayo wa Timbhoni ta Yehova leti tlulaka timiliyoni ta mune, leti chumayelaka mahungu lamanene ya Mfumo lowu simekiweke. (Matewu 24:3-14; Luka 21:10, 11) Vuprofeta bya Bibele lebyi hetisekaka sweswi byi tlhela byi hi tiyisekisa leswaku hulumendhe ya Xikwembu ya le tilweni leyi nga ehansi ka Yesu Kriste ku nga ri khale yi ta tisela vanhu lava yingisaka misava leyintshwa leyi nga ni ntsako lowu nga heriki.—2 Petro 3:13; Nhlavutelo 21:1-5.

Chati leyi nga laha leyi nge “Vuprofeta Bya Bibele Lebyi Hetisekeke” yi nyikela vuprofeta bya Bibele byi nga ri byingani ntsena eka madzana ya byona lama nga xaxametiwaka. Ku hetiseka ka byin’wana bya byona ku kombisiwile eMatsalweni hi woxe, kambe vuprofeta lebyi xiyekaka ngopfu hi lebyi hetisekaka namuntlha.

Kumbexana u vona swiendlakalo swin’wana swa misava hinkwayo leswi vhumbiweke eBibeleni. Kambe ha yini u nga kambisisi u ya emahlweni? Timbhoni ta Yehova hi ntsako ti ta ku nyika vuxokoxoko lebyi engetelekeke loko u byi kombela. Kutani onge ndzavisiso wa wena lowu tshembekaka wa vutivi bya La nge Henhla-henhla ni swikongomelo swa yena wu nga ku khorwisa leswaku entiyisweni Bibele i nyiko ya Xikwembu leyi huhuteriweke.

[Chati leyi nga eka tluka 7]

VUPROFETA BYA BIBELE LEBYI HETISEKEKE

VUPROFETA KU HETISEKA

[Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Nyimpi, ndlala, mintungu ni ku tsekatseka ka misava swi vanga ku onhaka lokukulu namuntlha, kambe misava leyintshwa ya ku rhula ni ntsako yi tshinele