Ntshovelo Wa Vujagana eAfrika

NORHO wa Charles Lavigerie wa ku hundzula Algeria ri va “tiko ra Vukreste” wu tikombe—wu ri norho hakunene. Namuntlha, vaaka-tiko va le Algeria va tiphesente ta 99 i Mamoslem, naswona Vujagana byi tsanile eka swiphemu leswikulu swa Afrika N’walungu. Kambe ku vuriwa yini hi tiko-nkulu hinkwaro?

Dok. J. H. Kane, eka A Concise History of the Christian World Mission u ri: “Vukreste byi hundzule vanhu vo tala eka Vantima va Afrika ku tlula eka Matiko hinkwawo lama ha Hluvukaka loko ma hlanganisiwile.” Hambi swi ri tano, xana vanhu lava hundzuriweke i Vakreste va xiviri? Dok. Kane wa pfumela: “Khombo lerikulu eka kereke ya Afrika, i Vukreste lebyi hlanganisiweke ni mianakanyo ni mikhuva ya vuhedeni.” Hambi ku ri xiga xa yena lexi nge “kereke ya Afrika” xi hoxile. Kahle-kahle ku ni madzana ya tikereke ta Afrika, laha yin’wana ni yin’wana yi nga ni ndlela ya yona yo gandzela. Ha yini?

Ku Byala Mbewu Ya Ku Nga Twanani

Timbewu ta ku nga twanani ti byariwe hambi varhumiwa va nga si tsemakanya lwandle va ta eAfrika. Sosayiti ya Varhumiwa ya London yi kume swirho swo huma eka tikereke to hambana-hambana, ivi ku va ni timholovo ta tidyondzo exikarhi ka varhumiwa eriendzweni ro ya eswiavelweni swa vona. A swi ri erivaleni leswaku mpfilumpfilu a wu ta ya emahlweni endzhaku ka loko va tshamisekile etindhawini ta swiavelo swa vona.

Profesa Robert Rotberg ebukwini yakwe leyi nge Christian Missionaries and the Creation of Northern Rhodesia 1880-1924, u tsarile: “Varhumiwa va lwisane hi ndlela yo chavisa ni ku lwa ni vafambisi va vona va le ntsungeni, hakanyingi a swi herisa swikongomelo swa vona swa ku vula evhangeli. . . . Varhumiwa a va vonaka va heta nkarhi ni matimba yo tala va ri karhi va tsala timholovo ta vona hi laha a va endla ha kona loko va lava ku hundzula vanhu.”

Minkarhi yinwana ku holova ka varhumiwa a ku hetelela hi ku phikizana hi mintirho. Varhumiwa va Makhatoliki ni va Maprotestente a va phikizana hi ndlela ya tihanyi hi vanhu lava va va hundzuleke. Ku nga twanani loku a swi boha leswaku ku vonaka eka lava va va hundzuleke. Hi ku famba ka nkarhi timiliyoni ta Maafrika ti tshike tikereke ta varhumiwa ivi ti tisungulela tikereke ta tona vini.

Dok. Kane, n’wamatimu wa vurhumiwa wa tsala: “Tikereke Ta Afrika Leti Tshunxekeke, ti kumeka eAfrika hinkwaro . . . Loko ti hlanganile hinkwato ku ni mintlawa leyi hambaneke ya kwalomu ka tsevu wa magidi eka vandla leri.” Ku hambana ka mavonelo ya varhumiwa a hi kona ntsena loku vangeleke ku hambana loku. Geoffrey Moorhouse ebukwini yakwe leyi nge The Missionaries u hlamusela leswaku xivangelo xin’wana xa “ku huma ka vantima eka tikereke ta varhumiwa” a ku ri “ku venga ku lawuriwa hi valungu.”

I Vakreste Kumbe I Valungu Lava Nga Ni Vutiko?

Dok. Kane wa pfumela: “Varhumiwa a va ri ni langutelo ra ku tikurisa.” Adrian Hastings ebukwini yakwe leyi nge African Christianity u ri a va “pfumela leswaku vukhongeri bya Vukreste a byi fanele byi fambisana ni ndhavuko wa Xilungu ni vurhangeri bya Xilungu.”

Charles Lavigerie wa Mufurwa a a ri murhangeri un’wana wa vurhumiwa loyi a a ri ni vonelo leri. Un’wana a a ri John Philip, ndhuna ya varhumiwa va Sosayiti ya London ya Varhumiwa le dzongeni wa Afrika. Hi 1828 u vulavule hi ku tibuma a ku: “Varhumiwa va hina va . . . kurisa mikhuva ya le Britain, nkucetelo wa le Britain, ni mfumo wa le Britain. Minkarhi hinkwayo loko murhumiwa a sungula ku hundzula vanhu va rixaka leri nga hluvukangiki, vutiko bya rona eka hulumendhe ya vukoloni bya hela; ku titshega ka vona hi hulumendhe ya tikoloni ka kula hi ku tumbuluka ka swilo leswi va swi lavaka; . . . vumaki, bindzu ni vurimi swi hluvuka hi xihatla; naswona munhu un’wana ni un’wana la hundzukeke hi xiviri exikarhi ka vona . . . u hundzuka xaka ni munghana wa hulumendhe ya vukoloni.”

Xana swa hlamarisa leswi tihulumendhe ta Valungu ti voneke varhumiwa vo tano va pfuna tanihi switirho swa ku kurisa vukoloni? Hi tlhelo ra vona, varhumiwa va hoyozele ku hluriwa ka Afrika hi tikoloni. Hi laha va swi vuleke ha kona eka Nhlengeletano ya Varhumiwa va Misava le Edinburgh hi 1910: “A swi nge . . . koteki minkarhi hinkwayo ku hambanisa xikongomelo xa varhumiwa ni xikongomelo xa Hulumendhe.”

Va Fume Tanihi Tihosi eAfrika

Leswaku va tiyisa ku lawula ka vona varhumiwa van’wana a va titshega hi matimba ya mavuthu ya tikoloni. Minkarhi yin’wana madoroba ya le timbuweni ta lwandle a ma hlanhliwa hi swikepe swa nyimpi swa le Britain leswi nga ni swibamu leswikulu hi ku va vaaki va kwalaho va ala ku va ehansi ka vulawuri bya varhumiwa. Hi 1898, Dennis Kemp, wa kereke ya John Wesley loyi a a ri murhumiwa wa le Afrika Vupela-dyambu, u phofule ku “tiyiseka [ka yena] ka leswaku Vuthu ni swikepe swa nyimpi swa le Britain swi tirhisiwa hi Xikwembu namuntlha ku hetisisa xikongomelo xa xona.”

Endzhaku ko tshamiseka, varhumiwa minkarhi yin’wana a va tekela tihosi vuhosi bya tona bya rixaka. Profesa Rotberg wa tsala: “Varhumiwa va le London, hakanyingi a va tirhisa matimba leswaku va simeka nawu wa vona wa swa le tilweni. Xitirho lexi a va xi rhandza ngopfu lexi a va tivisa hi xona loko va nga lavi xo karhi a ku ri cikoti, ximoko xo leha lexi endliweke hi dzovo ra mpfuvu leri tlhuvutsiweke. Handle ko kanakana a va ba Maafrika loko va tisirheleta.” David Lamb ebukwini ya yena leyi nge The Africans, u ri: “Muafrika un’wana la hundzuriweke, u tsundzuka murhumiwa un’wana wa Muanglican le Uganda loyi a tiviwaka tanihi Bwana Botri loyi hakanyingi a a xika exitejini hi nkarhi wa dyondzo leswaku a ya ba Maafrika lama nga fika endzhaku ka nkarhi hi rihlanga.”

Hi ku hlamarisiwa hi swoleswo, murhumiwa, James Mackay, u tsale xivilelo a xi rhumela eka vafambisi va Sosayiti ya Varhumiwa ya London. U tsundzuxile: “Ematshan’wini yo langutiwa tanihi valungu lava nga va tisela mahungu lamanene ya rirhandzu ra Xikwembu, ha tiviwa naswona ha chaviwa.”

Tinyimpi Ta Misava

Buku leyi nge The Missionaries, yi ri: “Ku ringana lembe xidzana ni ku tlula, [Maafrika] hi ku phindha-phindha ni hi ku sindzisiwa a ma byeriwa leswaku ku lwa, ni mianakanyo hinkwayo leyo biha leyi ku yi tiseke a yi nga ri na mihandzu naswona a yi bihile.” Kutani, hi 1914, Nyimpi yo Sungula ya Misava yi tlhekekile exikarhi ka matiko lama vitaniwaka ya Vukreste ya le Yuropa.

Moorhouse wa hlamusela: “Varhumiwa va tinxaka to tala va nghenisiwe eka Nyimpi Leyikulu.” Lexi khomisaka tingana, varhumiwa va khutaze vanhu va vona lava hundzukeke leswaku va seketela tlhelo rin’wana. Varhumiwa van’wana va rhangele mavuthu ya Afrika enyimpini. Vuyelo bya nyimpi byi hlamuseriwa kahle hi Profesa Stephen Neill ebukwini yakwe leyi nge History of Christian Missions: “Matiko ya Valungu, lama vulaka leswaku Vukreste ni nhluvuko i swa wona hi nawu, hi ku nga voni ni ku pfilunganyeka ma tsutsumele enyimpini ya xin’wana-manana leyi a yi ta va endla swisiwana hi tlhelo ra ikhonomi naswona va ri hava hambi ku ri matimbanyana matsongo.” Neill u ya emahlweni: “Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, yi lo hetisa leswi leyo sungula a yi swi endlile. Ku navela ka vona ka mahanyelo ya Valungu ku tikombe ku ri ka vunwa; ‘Vujagana’ byi paluxiwile tanihi nthyeketo ntsena. A swi nga ha koteki ku vulavula hi ‘Xilungu xa Vukreste.’”

Hi laha ku twisisekaka, ku huma ka vanhu va ntima eka tikereke ta varhumiwa ku kule endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava. Kambe ku vuriwa yini hi Maafrika lama nga khomelela eka tikereke ta Vujagana? Xana endzhaku ka sweswo va dyondzisiwe ntiyiso wa Bibele?

Ku Tshembela Eka Vakokwana Ka Xiafrika

Varhumiwa va Vujagana va sole mikhuva ya vukhongeri bya Xiafrika, tanihi ku vulavurisana na vanyamusoro leswaku ku tsakisiwa vakokwana lava feke. Hi nkarhi lowu fanaka, varhumiwa a va kandziyisa leswaku vanhu hinkwavo va ni moya-xiviri lowu nga fiki. Nakambe a va khutaza ku gandzela Mariya ni “vakwetsimi.” Tidyondzo leti ti tiyisise mintshembo ya Xiafrika ya leswaku vakokwana lava feke va hanya. Nakambe, hi ku gandzela swifaniso swa vukhongeri, tanihi xihambano, varhumiwa va kombise ku fanela ka ku tirhisiwa ka switshungulo swa Xiafrika tanihi nchumu wa ku tisirhelela eka mimoya leyo biha.

Profesa C. G. Baëta u hlamuserile ebukwini yakwe leyi nge Christianity in Tropical Africa: “Muafrika wa swi kota ku yimbelela hi matimba eKerekeni a ku, ‘A ndzi na vuchavelo byin’wana handle ka Xikwembu,’ a ri ni xitshungulo emirini wa yena, kumbe a swi kota ku huma eKerekeni a kongoma eka nyamusoro wa yena, a nga swi twi leswaku u tlula nawu wo karhi.”—Ringanisa Deteronoma 18:10-12 na 1 Yohane 5:21.

Varhumiwa vo tala va byele Maafrika leswaku vakokwana wa vona va vahedeni va xanisiwa etiheleni ta ndzilo naswona na vona va ta tshwa hi ndzilo loko va ala ku amukela tidyondzo ta varhumiwa. Kambe dyondzo ya ku xanisiwa hi laha ku nga heriki yi lwisana ni tinhlamuselo ta le rivaleni leti nga eBibeleni leyi varhumiwa va endleke matshalatshala lamakulu leswaku va yi hundzuluxela yi ya eka tindzimi ta Xiafrika.—Genesa 3:19; Yeremiya 19:5; Varhoma 6:23.

Entiyisweni, Bibele yi vula leswaku mimoya-xiviri ya vanhu lava dyoheke ya fa naswona “v̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu.” (Eklesiasta 9:5, 10; Ezekiyele 18:4) Kasi Maafrika lama nga swi kotangiki ku twa ntiyiso wa Bibele, ma ni ntshembo wa ku katsiwa eka ‘ku pfuka ka lavo lulama ni lava nga lulamangiki,’ loku nga ta ta. (Mintirho 24:15) Vanhu volavo lava pfuxiweke va ta dyondzisiwa hi lunghiselelo ra Xikwembu ra ku ponisiwa. Kutani, loko va amukela rirhandzu ra Xikwembu hi ku ri tlangela, va ta hakeriwa hi vutomi lebyi nga heriki emisaveni ya paradeyisi.—Pisalema 37:29; Luka 23:43; Yohane 3:16.

Ematshan’wini yo dyondzisa mintiyiso leyi leyinene ya Bibele, Vujagana byi hambukise Maafrika hi tidyondzo ta mavunwa ni vukanganyisi bya vukhongeri. Entiyisweni, xiphemu lexi endliweke hi varhumiwa va Vujagana leswaku Afrika ri hluriwa hi tikoloni a xi seketeriwi hi Bibele. Ku hambana ni sweswo, Yesu u vule leswaku Mfumo wa yena “a hi wa misava leyi,” naswona valandzeri va yena va ntiyiso hi ku fanana a ‘va nga ta va va misava.’ (Yohane 15:19; 18:36) Vakreste vo sungula a va ri vayimeri va Yesu Kreste, ku nga ri va tihulumendhe ta misava.—2 Vakorinto 5:20.

Hikwalaho, ntshovelo wa Vujagana eAfrika hinkwaro a wu tsakisi, wu funghiwa hi ku nga twanani lokukulu, ku nga tshembeki ni “Mpfangano wa Vukreste ni Vuhedeni.” Vukarhi lebyi nga fungha swiphemu swo tala swa Afrika swa “Vukreste” entiyisweni a byi fambisani ni tidyondzo ta ‘Hosana ya ku Rhula.’ (Esaya 9:6) Mihandzu ya ntirho wa Vujagana eAfrika wu hambana hi ku helela ni marito ya Yesu malunghana ni valandzeri va yena va ntiyiso. Loko a khongela eka Tata wa yena wa le tilweni, Yesu u kombele leswaku “va endliwa lava hetisekeke, va kondza va va un’we, kutani misava yi ta tiva leswaku u ndzi rhumile.”—Yohane 17:20, 23; 1 Vakorinto 1:10.

Xana leswi swi vula leswaku ntirho hinkwawo wa vurhumiwa eAfrika wu tsandzekile? Nikatsongo. Mihandzu leyinene ya ntirho wa varhumiwa va Vakreste va ntiyiso eAfrika ni le misaveni hinkwayo yi ta hlamuseriwa eka swihloko leswi sungulaka eka tluka 10.

[Xifaniso lexi nga eka tluka ]

Varhangeri va varhumiwa va lembe xidzana leri hundzeke, tanihi John Philip, a va pfumela leswaku nhluvuko wa Valungu ni Vukreste a ku ri nchumu wun’we

[Xihlovo Xa Kona]

Cape Archives M450

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Varhumiwa va Vujagana va khutaze mintshembo ya Xiafrika ya vakokwana hi ku hangalasa tidyondzo leti nga riki ta Bibele, tanihi ku nga fi ka moya-xiviri

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Africana Museum, Johannesburg