Swivono Swa Tiko Leri Tshembisiweke

Gerizimi—‘A Hi Gandzela eNtshaveni Leyi’

WANSATI wa Musamariya exihlobyeni. Xana nhlamuselo yoleyo a yi ku tsundzuxi mhaka leyi khumbaka ya Yesu a ri ku chumayeleni hi xitshuketa eka wansati un’wana le Sikari ‘exihlobyeni xa Yakobo,’ emutini wa Samariya? Xana wa swi lava ku antswisa vonelo ra wena hi xiendlakalo xexo xa nkoka?—Yohane 4:5-14.

Vona tintshava timbirhi laha henhla, leti nga en’walungwini wa Yerusalema hi tikhilomitara ta 50.a Eximatsini (edzongeni) ku ni Gerizimi leyi funengetiweke hi mirhi; swihlovo swa yona swo tala swi yi endla yi nona yi tlhela yi saseka. Exineneni (en’walungwini) ku na Ebali, leyi lehekenyana kambe yi ri ni maribye naswona yi omile.

Exikarhi ka tona ku khuluka nkova lowu noneke wa Xikeme. Tsundzuka leswaku loko munghana wa Xikwembu Abrama (loyi endzhaku a thyiweke Abrahama) a ya Tikweni leri Tshembisiweke, u wise eXikeme. U akele Yehovha altari kwalaho, loyi a ha ku humelela eka yena ivi a tshembisa ku nyika mbewu ya yena tiko leri. (Genesa 12:5-7) Mawaku ndhawu leyi faneleke swonghasi yo endla xitshembiso xo tano, exivindzini xa tiko! Loko a ri nhlohlorhini ya Gerizimi kumbe ya Ebali, mupatriarka a a kota ku vona xiphemu lexikulu xa Tiko leri Tshembisiweke. Muti wa Xikeme (Nablus wa manguva lawa) a a wu ri ndhawu ya nkoka, leyi nga egondzweni ra le ntshaveni ro suka en’walungu ri ya edzongeni ekusuhi ni godzo ro suka evuxeni ri ya evupela-dyambu exikarhi ka ribuwu ni Nkova wa Yordani.

Altari ya Abrahama a a ku ri yona ndhawu ya vugandzeri leyi xiyekaka swinene laha. Endzhakunyana, Yakobo u xave tiko endhawini leyi kutani a hlayisa vugandzeri bya ntiyiso. Na yena u cerile kumbe ku hakelela ku cela xihlovo lexi enteke, ekusuhi ni masungulo ya Gerizimi. Endzhaku ka malembe xidzana yo tala wansati wa Musamariya u byele Yesu a ku: ‘Yakobo, kokwa wa hina, la hi nyikeke xihlovo lexi, na yena u nwe eka xona.’ Kumbexana a xi ri xihlovo-nkulu xa mati, leswi endleke leswaku muapostola Yohane a xi thya “Xihlovo xa Yakobo.”

Loko ku boxiwa vugandzeri bya ntiyiso malunghana na Gerizimi na Ebali swi nga ha ku tsundzuxa loko Yoxuwa a tisa Israyele laha, hi laha Muxe a leriseke ha kona. Yoxuwa u ake altari aEbali. Anakanya hi hafu ya vanhu va ri emahlweni ka Gerizimi kutani vo tala va yime emahlweni ka Ebali loko Yoxuwa a hlaya “marito hinkwawo ya nawu, e mikateko ni mirukano.” (Yoxuwa 8:30-35; Deteronoma 11:29) Endzhaku ka malembe, Yoxuwa u tlhele a ta naswona loko a khutaza ro hetelela u te: “Loko nḍi ri mina ni yindlu ya mina, hi ta tirela Yehova.” Vanhu va endle ntwanano wo endla sweswo. (Yoxuwa 24:1, 15-18, 25) Kambe, a a va ta swi endla hakunene?

Nhlamulo ya kona yi ta ku pfuna ku twisisa bulo ra Yesu ni wansati wa Musamariya. Phela, vugandzeri bya ntiyiso lebyi landzeriweke hi Abrahama, Yakobo na Yoxuwa a byi yanga emahlweni laha Samariya.

Endzhaku ka loko tinxaka ta khume ti hambukile, ti gandzele rhole. Kutani Yehovha a pfumelela Vaasiriya ku teka ndhawu leyi hi 740 B.C.E. Va teke vanhu vo tala, va tisa valuveri lava humaka etindhawini tin’wana eMfun’weni wa Asiriya, va nga vagandzeri va swikwembu swa hava tanihi vasivi va vona. Swi nga ha endleka van’wana va vahedeni valavo va tekane ni Vaisrayele kutani va dyondza tidyondzo tin’wana ta vugandzeri bya ntiyiso, to tanihi ku yimba. Kambe xivumbeko lexi veke kona xa vugandzeri bya Vasamariya a xi nga xi tsakisi Xikwembu nikatsongo.—2 Tihosi 17:7-33.

Eka vugandzeri bya vona lebyi hlanganeke, Vasamariya va amukele Matsalwa yo sungula ya ntlhanu ntsena ya Muxe, ku nga Pentateuch. Kwalomu ka lembe xidzana ra vumune B.C.E., va simeke tempele eNtshaveni ya Gerizimi, hikwalaho ko phikizana ni tempele ya Xikwembu eYerusalema. Enkarhini wolowo tempele ya le Gerizimi yi nyikeriwe Zewusi (kumbe Jupiter) naswona yi herisiwile hi ku famba ka nkarhi. Hambi swi ri tano, vugandzeri bya Vasamariya byi hambete byi endliwa eGerizimi.

Ku fikela na sweswi, Vasamariya va endla nkhuvo wa Paseka ya vona ya lembe na lembe eGerizimi. Ku tlhaviwa swinyimpfana swo hlayanyana. Mintsumbu ya swona yi petiwa emimphongolweni ya mati yo hisa leswaku va hluva voya, ivi nyama yi swekiwa tiawara to tala emagojini. Exikarhi ka vusiku madzana-dzana ya Vasamariya, lava vunyingi bya vona va humaka eYerusalema, va dya swakudya swa vona swa paseka. Eximatsini, u nga vona muprista lonkulu wa Musamariya, loyi a funengetiweke nhloko, a ri ku katekiseni ka nkhuvo wa Paseka eNtshaveni ya Gerizimi.

Tsundzuka leswi wansati wa Musamariya a swi byeleke Yesu: “Vatata wa hina va gandzerile entshaveni leyi.” Yesu u nyike yena xikan’we na hina nhlamuselo leyinene: “Nkarhi wa ta, lowu mi nga ta ka mi nga ha gandzeri Tatana mi ri entshaveni leyi, hambi ku ri eYerusalema . . . Kambe nkarhi wa ta, ni sweswi wu tile, lowu vagandzeri va xiviri va nga ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso, hikuva Tatana ú lava vagandzeri lavo tano. Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.”—Yohane 4:20-24.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 25]

Garo Nalbandian

Garo Nalbandian